Sağman Keyhüsrev Bey Mosque in the Light of New Documents and Findings

Year 2022, Issue: 18, 341 - 363, 29.07.2022

Turgay Polat

Abstract

The subject of the study is the Keyhüsrev Bey Mosque, which is located in Sağman Village of the Pertek District of Tunceli province today and was named Salih Bey Mosque in previous studies. Based on the foundation records we reached within the scope of our study and the documents found in the Ottoman archives, it was understood that the building was a mosque belonging to the Keyhüsrev Bey Foundation. The mosque, which was built in the second half of the 16th century, has features parallel to the architectural understanding seen in the classical period of the Ottoman Empire but also contains some unique features. One of the unique aspects of the mosque is the tiles, which were found in the sanctuary of the mosque, but unfortunately, none of them remains today, whose existence is known from sources and research these tiles, on which there are Turkish, Persian and Arabic poems and couplets, appear as unique examples the Ottoman period. In addition, reconsidering the name, foundation and history of the building in line with the new documents reached and sharing it in detail with the scientific world will contribute to the correct creation of our cultural assets inventory. In this study, Keyhusrev Bey Mosque, which entered the art history literature with the name Salih Bey Mosque has been examined in terms of its plan, architectural and ornamental features, as well as the date of construction and its builder.

Keywords

Sağman, Mosque, Foundation, Keyhüsrev Bey, Tile

Yeni Belge ve Bulgular Işığında Sağman Keyhüsrev Bey Camii

Abstract

Çalışmanın konusu bugün Tunceli İli, Pertek İlçesi’ne bağlı Sağman Köyü’nde yer alan ve daha önceki çalışmalarda Salih Bey Camii olarak isimlendirilen Keyhüsrev Bey Camii’dir. Çalışmamız kapsamında ulaştığımız vakıf kayıtları ile Osmanlı arşivlerinde bulunan belgelerden hareketle yapının Keyhüsrev Bey Vakfı’na ait cami olduğu anlaşılmıştır. 16. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen cami, Osmanlı Devleti’nin klasik döneminde görülen mimari anlayışıyla paralel özelliklere sahip olmakla beraber, bazı ünik sayılabilecek özellikleri de bünyesinde barındırmaktadır. Caminin harim kısmında bulunan ancak maalesef bugün hiçbiri kalmamış olsa bile, kaynaklardan ve araştırmalardan varlığı bilinen çiniler, caminin benzersiz yönlerinden bir tanesidir. Üzerinde Türkçe, Farsça ve Arapça şiir ve beyitlerin bulunduğu bu çiniler Osmanlı döneminde benzerine rastlanmayan örnekler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca ulaşılan yeni belgeler doğrultusunda yapının isminin vakfının ve tarihçesinin yeniden ele alınarak bilim dünyası ile ayrıntılı bir şekilde paylaşılması kültür envanterimizin doğru şekilde oluşturulabilmesine katkı sağlayacaktır. Bu çalışmada Sanat tarihi literatürüne Salih Bey Camii ismi ile girmiş olan Keyhüsrev Bey Camii plan, mimari ve süsleme özelliklerinin yanı sıra inşa tarihi ve banisi yönünden de incelenmiştir.

Keywords

Sağman, Cami, Vakıf, Keyhüsrev Bey Camii, Çini

References

• Ak, Murat. “Fîhi Mâ Fîh’te Yer Alan Hikemî Bir Öğreti: Likâu’l-Halîl Şifâu’l-Alîl.” Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 21/1 (2021): 303-317.
• Amitai-Preiss Nitzan ve Anna De Vincenz. “The IDF House in the Old City, Jerusalem: An Inscribed Pipe.” Hadashot Arkheologiyot Excavations and Surveys in Israel 128 (2017): 1-2.
• Arık, Rüçhan. Kubadabad Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2000.
• Aslan, Şebnem. “The Analysis Of The Painting “Kaplumbağa Terbiyecisi: Tortoises Trainer” (1906- 1907) of Osman Hamdi in Terms of Ottoman Leadership.” IIB International Refereed Academic Social Sciences Journal 16/5 (2014): 115-137.
• Carswell, John ve Charles James Frank Dowsett. Kütahya Tiles and Pottery from the Armenian Cathedral of St. James, Jerusalem. C. 1. Oxford: The Clarendon Press, 1972.
• Çulpan, Cevdet. Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Demirsar, Arlı- V. Belgin ve Ara Altun. Anadolu Toprağının Hazinesi Çini Osmanlı Dönemi.
• İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları, 2008.
• Eyice, Semavi. “Beyazıd II.Köprüsü.” TDV İslam Ansiklopedisi. 6. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, 50-51.
• Goodwin, Godfrey. Osmanlı Mimarlığı Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Gök, Sevinç. “Manisa Muradiye Camii’nin Kayıp Çinileri.” Sanat Tarihi Dergisi 21/1 (2012): 87-96. Güner, Bülent ve M. Dursun Çitçi. “Çemişgezek Kasabasının Kuruluşu, Gelişmesi ve Fonksiyonları.” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/1 (2003), 21-48.
• Harman, Mürüvet. “Tunceli’de Yer Alan Tarihi Öneme Sahip Dini Yapılar.” Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2013): 29-55.
• Harper, Richard P. “Pağnik Öreni Kazıları 1970.” Keban Projesi 1970 Çalışmaları. Ankara: Odtü Keban Projesi Yayınları 1972, 119-126.
• Hitzel, Frederic ve Mireile Jacotin. Iznik L’aventure D’une Collection; Les Ceramiques Ottomanes du Musee National de la Renaissance Château d’Ecouen. Paris: Musees de Nationaux, 2005.
• Kadri, Hüseyin Kazım. Büyük Türk Lugatı: Türk Dillerinin İştikakı ve Edebi Lugatları. C. III. Ankara: Maarif Vekaleti, 1943.
• Kaptan, Ömer. “Osman Hamdi Bey’in Tablolarında Yeşil Cami Yazıları.” Bursa’da Zaman Dergisi 22 (2017): 19-23.
• Khalil, Walid Ali ve Irina Rudolfovna Gusach.” The Collection of Ottoman Tobacco Pipes from Azov Museum-Reserve in Russia.” Journal of the General Union of Arab Archaeologist 3 (2018), 227-266.
• Kondorosy, Szabolcs. “Types of Smoking Pipe Widespread in the Ottoman Empire in the 17th Century in Connection with Archaeological Finds from Onetime Várad Cathedral (Budapest Museum of Applied Arts).” Ars Decorativa 31 (2017), 7-24.
• Koşay, Hamit Zübeyir. “Yeniköy Höyüğü Kazısı.” Keban Projesi 1972 Çalışmaları. Ankara: Odtü Keban Projesi Yayınları, 1976, 175-182.
• Öney, Gönül. “Paris Écoen Şatosu Koleksiyonu’nda İznik Olarak Tanıtılan Kütahya Seramikleri.”
• XVI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, c.2, (Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2014): 565-576.
• Raby, Julian. “Diyarbakir, A Rival to Iznik: A Sixteenth Century Tile Industry in Eastern Anatolia.”
• Istanbuler Mitteilungen (1978): 429-459.
• Şeref Han. Şerefname Kürt Tarihi. Çev. Mehmet Emin Bozarslan İstanbul: Ant Matbaası, 1971. Taş, Kibar. “Tunceli/Dersim’in Osmanlı Hakimiyetine Girişi ve Osmanlı’nın XVI. Asırdan İtibaren
• Sınırları İçindeki Kızılbaşlara Karşı Tutumu ve Bunun Dersim’e Etkisi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 76 (2015): 79-107.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971
• Tüfekçioğlu, Abdulhamit. Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Yayınları, 2001.
• Tükel, Ayşıl. “Sağmandaki Çok Fonksiyonlu Salih Bey Camisi.” Vakıflar Dergisi 8 (1969): 229-241. Uluğ, Naşit Hakkı. Tunceli Medeniyete Açılıyor. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1939.
• Ünal, Mehmet Ali. “XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek ve Sağman Sancakbeyileri -Pir Hüseyin Bey Oğulları.” Otam Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 2 (1991): 239-265.
• Ünal, Mehmet Ali. XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Ünal, Mehmet Ali. “XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı-İdari Yapısı-.” Osmanlı Araştırmaları Dergisi XII (1992): 367-390.
• Vincenz De Anna. ”Chibouk Smoking Pipes-Secrets and Riddles of the Ottoman Past”, Arise, Walk Throughtthe Land Studies in the Archaeology and History of the Land of Israel in Memory of Yizhar Hirschfeld on the Tenth Anniversary of his Demise. Jerusalem: The Israel Exploration Society, 2016, 111-120.
• Yavuz, Kemal ve Orhan Yavuz. Muhibbi Divanı Bütün Şiirleri. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İbnülemin Vakıf (İE.EV.), 52/5789, 10 Zilkade 1124 [9Aralık 1712].
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Evkaf, (C.EV.), 463/23441, 24.Cemaziyelevvel 1180 [28 Ekim 1766].
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Evkaf, (C.EV.), 279/14245, 21 Şevval 1210 [29 Nisan 1796].
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Evkaf Beratlar, (EV.BRT.), 61/10, 23 Muharrem 1260 [13 Şubat 1844].
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Evkaf Beratlar (EV.BRT), 222/20, 23,24,25,26) 17-27 Recep 1285/M. [3-13 Kasım 1868].
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BAO), Mühimme Defteri, (A.DVNS.MHM.d), 4/43 6 Recep 967 [2 Nisan 1560].
• VGM Defter No: 200, s. 0172, sıra, 1494.