A Structure that Needs to Be Saved in Eyüp: Balchik Tekke

Yıl 2022, Sayı: 18, 113 - 144, 29.07.2022

Ahmet Vefa Çobanoğlu

Öz

Balchik Tekke was established on the site of the Darülhadis building, which was built as an educational structure in the Fatih era in the Eyüp district of Istanbul. The structure, which was established towards the end of the 16th century, has been renovated several times over time and has been in existence since the 20th century. Abandoned in 1925, the structure was destroyed by a fire in 1939 and has largely disappeared. Since its foundation, it has been used as a Halveti/Sunbuli, Halveti/Ushshaki and Sa’di Tekke, respectively. In the tomb that has reached today, there are four simple graves, one of which has three stone chests, which are considered sarcophagi. The inscriptions of the witnesses identified in these graves are in Arabic. These belong to Dervish Muhammad, Aisha Sultan (1584), Mustafa Bey, the son of Hasan (1606), Mehmed Bey, the son of Ahmed (1609), and Mehemmed Bey (1623). In addition, sources state that there are also the graves of Historian Şemdanizade Süleyman Efendi and the first eight sheikhs of the tekke in this tomb and cemetery. The mosque-tawhidhane and tomb spaces in the tekke, which consist of masonry and wooden structures, have masonry walls. A row of cut mould stones and two rows of bricks were used on the alternating braided walls. It is understood that the structure is covered with a wooden roof covered with tiles from the outside. The windows with cut stone cornices, round-arched openings and iron railings located near the corner in the east and north directions belong to the tomb. The Qibla wall of the masjid-tawhidhane site, which was covered in a square plan on the western side of the tomb and adjacent to the tomb, has been demolished today. This study focuses on the changes of the Balchik Tekke throughout the history and its current situation.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architecture, Balchik Tekke, Eyüp, Tekke

Eyüp’te Kurtarılması Gereken Bir Yapı: Balçık Tekkesi

Öz

Balçık Tekkesi İstanbul, Eyüp semtinde Fatih devrinde eğitim yapısı olarak inşa edilmiş olan Darülhadis binasının yerinde kurulmuştur. 16. yüzyılın sonlarına doğru tesis edilen yapı zaman içerisinde birkaç defa yenilenerek varlığını 20. yüzyılın başına kadar sürdürmüştür. 1925 yılında terk edilen yapı, 1939 yılında geçirdiği bir yangınla harap olmuş ve büyük oranda ortadan kalkmıştır. Kuruluşundan itibaren sırasıyla Halvetî/Sünbülî, Halvetî/Uşşakî ve Sa’dî tekkesi olarak kullanılmıştır. Günümüzde ulaşan türbede lahit şeklinde ele alınmış üç adedi taş sandukalı olmak üzere biri sade, dört kabir vardır. Bu kabirlerde tespit edilen şahidelerde yazılı olan kitabeler Arapçadır. Bunlar Derviş Muhammed, Aişe Sultan (1584), Hasan oğlu Mustafa Bey (1606), Ahmed oğlu Mehmed Bey (1609), Mehemmed Bey (1623)’e aittir. Ayrıca kaynaklar bu türbede ve hazirede Tarihçi Şemdânîzâde Süleymân Efendi ile tekkenin ilk sekiz şeyhin kabirlerinin de olduğunu belirtmektedir. Kâgir ve ahşap yapılardan oluşan tekkede Mescid-tevhidhane ve türbe mekânları kağir duvarlıdır. Almaşık örgülü duvarlarda bir sıra kesme küfeki taşı ile iki sıra tuğla kullanılmıştır. Yapının dıştan kiremit kaplı ahşap çatı ile örtülü olduğu anlaşılmaktadır. Doğu ve kuzey yönünde köşeye yakın konumda kesme taş söveli, yuvarlak kemerli açıklıklı ve demir şebekeli pencereler türbe yapısına aittir. Türbenin batı yanında ve türbeye bitişik konumda kareye yakın planda ele alınmış olan mescid-tevhidhane mekânının kıble duvarı günümüzde yıkılmıştır. Bu çalışmada Balçık Tekkesi’nin tarihi süreçteki değişimi ve günümüzdeki durumu ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarisi, Balçık Tekkesi, Eyüp, Tekke

Kaynakça

• Ak, Mahmut. “Tiryâkî Hasan Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 205-207.
• Alman Mavileri: 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. 3. Hazırlayan İrfan Dağdelen. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 2007).
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâtı’ Efendi, Süleymân Besîm Efendi, Hadîkatü’l Cevâmi’ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî Yapılar). Hazırlayan Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001, 362-363.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, 855-886 (1451-1481). III. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayını, 1989.
• Çetin, Nuran. “Eyüp Tekkeleri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
• Çetinkaya, Haluk. “The Kosmidion of Constantinople”. Life is Short, Art Long, The Art of Healing in Byzantium New Perspectives. Editörler Brigitte Pitarakis ve Gülru Tanman. İstanbul: Istanbul Research Institute, 2018, 127-138.
• Demirel İşli, Esin. “İstanbul Tekkeleri Mimârisi Eklentileri ve Restorasyonu.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 1998.
• Demiriz, Yıldız. Eyüp’te Türbeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Eyice, Semavi. “Eyüp Sultan Külliyesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, 9-12.
• Göktürk, Hakkı. “Balçık Tekkesi Mescidi”. İstanbul Ansiklopedisi. IV. Hazırlayan Reşat Ekrem Koçu. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1960, 1979-1980.
• Haskan, Hasan Nermi. Eyüp Sultan Tarihi, I-II. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2009. Hüseyin Ayvansarayî. Hadikatü’l Cevami. İstanbul 1281 [Miladi 1865].
• İnalcık, Halil. “Eyüp Projesi”. Eyüp: Dün / Bugün Sempozyumu 11-12 Aralık 1993. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 1-23.
• İstanbul Türbe, Hazire ve Kabirleri - Eyüpsultan. İstanbul: İBB Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı, Kültürel Miras Koruma Müdürlüğü Yayını, 2019.
• Janin, Raymond. La Geographie Ecclesiastique De l’empire Byzantin, Premiere Partie Le Siege De Constantinople Et Le Patriarcat Ecumenique. Tome III. Paris: Publications De L’institut Français D’etudes Byzantines, 1953.
• Kadayıçı, Gülnur ve Hülya Yalçın. “Eyüp Camii ve Merkez Civarında Yürütülen Koruma Amaçlı Kentsel Tasarım Çalışma ve Uygulamaları”. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 2000, 402-419.
• Kafadar, Cemal. “Eyüp’te Kılıç Kuşanma Törenleri”. Eyüp: Dün / Bugün Sempozyumu 11-12 Aralık 1993. İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 50-61.
• Kara, Fahrünnisa (Ensari). “Eyüp”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. III. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, 245-250.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Balçık İskelesi”. İstanbul Ansiklopedisi. IV. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1960, 1979.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Cumartesi Tekkeleri”. İstanbul Ansiklopedisi. VII. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1965, 3620.
• Koçu, Reşat Ekrem. “Dergâhlar”. İstanbul Ansiklopedisi. VIII. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, 1966, 4483.
• Köse, Fatih. İstanbul Halvetî Tekkeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Kuran, Aptullah. “Eyüp Külliyesi”. Eyüp: Dün / Bugün, 11-12 Aralık 1993. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 129-135.
• Mango, Cyril. “On The Cult of Saints Cosmas and Damian at Constantinople”. Mouseio Benaki Thymiama ste Menemen tes Laskarina Bouras. Atina: Publisher Benaki Museum, 1994, 189-191.
• Mehmed Ziya. İstanbul ve Boğaziçi - Bizans Ve Osmanlı Medeniyetlerinin Âsâr-ı Bâkıyesi. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2016.
• Muller-Wiener, Wolfgang. İstanbul’un Tarihsel Topografyası: 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion- Konstantinopolis-İstanbul. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2001.
• Özcan, Abdülkadir. “Cülûs”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, 108-114.
• Özkan, Selim Hilmi. Köprülü Amcazade Hüseyin Paşa (1644-1702). Vezirköprü: Vatandaş Matbaacılık, 2010.
• Pervititch, Jacques. İstanbul Sigorta Haritaları. İstanbul: Tarih Vakfı Yayını, (t.y).
• Tanman, Baha. “Kılıç Kuşanma Törenlerinin Eyüp Sultan Külliyesi ile Yakın Çevresine Yansıması”. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla II. Eyüpsultan Sempozyumu. İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayını, 1998, 76-93.
• Tanman, Baha. “Balçık Tekkesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. II. İstanbul: İstanbul Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, 14-15.
• Tanman, Baha. “Eyüp Sultan Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. III. İstanbul: İstanbul Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, 237-243.
• Tarım Ertuğ, Zeynep. XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Cülûs ve Cenaze Törenleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1999.
• Türkmenoğlu, Şener. Fotoğraflar Biriktirir Anıları, Eyüp, Bir Semte Gönül Vermek. İstanbul: ABC Yayın Grubu, 2005.
• Yeşilzâde Mehmed Sâlih Efendi. Rehber-i Tekâyâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Tırnovalı, nr. 1035. Yücer, Hür Mahmut. Şeyh Saa’dedin Cebavi ve Sa’dilik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Zengin, Ayşe. “Eyüp Kentsel Sit Alanının İnanç Turizmi Kapsamında Değerlendirilmesi ve Yerleşim Dokusunun Korunması Üzerine Bir Araştırma.” Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2010.
• (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, (Evkâf Defteri) EV.d. 10074. (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, ((Hatt-ı Hümayûn Tasnifi) HH. 14288.
• (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, (Evkâf Defteri) EV.d. 13834 – 29.12.1266,
• (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, ((Hatt-ı Hümayûn Tasnifi) HAT. 1320/51543 – (29.12.1251). (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, (İrade Evkâf) İ.Ev. 37/30 – (15.08.1322).
• (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, (Bâb-ı Âlî Evkâf Odası) BEO.3025/226832 – (19.02.1325). (Başkanlık Osmanlı Arşivi) BOA, (Şurâyı Devlet) ŞD. 181/15 – (15.02.1325).
• Görenler Mimarlık Arşivi Encümen Arşivi
• Esin İşli Arşivi
• Eyüp Belediyesi Arşivi Hayri Fehmi Yılmaz Arşivi İ.H. Konyalı Arşivi
• Müfid Yüksel Arşivi
• Selda Baltacı Mimarlık Atölyesi Arşivi