The Tree Motif in the Karagöz-Hacivat Play Kanlı Kavak [The Bloody Poplar] and Aspects Concerning the Tree

Yıl 2023, Sayı: 19, 169 - 195, 31.01.2023

Nergiz Demir Solak , Yunus Berkli

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.19.1089700

Öz

Turks associate the tree motif with the symbols of sovereignty, fertility, authority, and power. The roots and trunk of the tree motif are accepted as the place of ancestral spirits and symbolize the family elders, whereas the limbs and leaves symbolize the youth, thus being analogous to family and ancestry. While shamans consider the tree to be a ladder for reaching the sky, trees are also seen to play a crucial role in the legend of Oghuz Khagan and of the Uyghur’s Türeyiş Destanı [Turkic Creation Myth]. Such issues as the Tree of Life, beliefs concerning the tree, and what kinds of the tree were considered sacred indicate that a tree-centered cult had been quite established and had deep meanings among Turks. This study will address the Karagöz-Hacivat [Punch and Judy-type] shadow play titled Kanlı Kavak [The Bloody Poplar] in terms of Turks’ tree cultic beliefs. The study addresses within its scope the place and importance the play The Bloody Poplar has in Karagöz-Hacivat plays and will attempt to analyze the tree motif that is confronted as a principal element in Kanlı Kavak based on the tree cult in Turkish culture and mythology. Afterwards, the study will attempt to scrutinize the folk beliefs and mythological background that are the source of the play by highlighting the play’s tree-related elements such as the poplar, djinn, the snake, the fountain, and the axe.

Anahtar Kelimeler

Kanlı Kavak, Karagöz-Hacivat, tree, demon, snake

Karagöz Oyunlarından Kanlı Kavak’ta Ağaç Motifi ve Ağaçla İlişkili Unsurlar

Öz

Türk kültür ve inanışlarında ağaç motifi, hükümdarlığın, doğurganlığın, güç ve iktidarın sembolü olarak yer almaktadır. Ata ruhlarının makamı olduğuna inanılan ağacın aile ve soy ile benzerlik kurularak kök ve gövdesinin büyükleri, dal ve yapraklarının ise gençleri temsil ettiğine inanılır. Oğuz Kağan Destanı ve Uygurların Türeyiş Destanı’nda ağaç, önemli bir rol oynarken Şaman inanışında gökyüzüne ulaşmak için bir merdiven gibi tasavvur edilmiştir. Hayat Ağacı, ağaçlarla ilgili inanışlar ve kutsal sayılan ağaç türleri gibi hususlar, Türklerde ağaç kültünün oldukça köklü ve derin manalar taşıdığını göstermektedir.
Bu çalışmada Kanlı Kavak adlı Karagöz oyunu, Türklerin ağaç kültü inanışları bağlamında ele alınmıştır. Öncelikle Kanlı Kavak oyununun Karagöz oyunları içerisindeki yeri ve önemine değinilmiş, ardından Türk kültür ve mitolojisindeki ağaç kültünden yola çıkılarak Kanlı Kavak oyununda başat unsur olarak öne çıkan ağaç figürü değerlendirilmiştir. Bununla birlikte oyunda kavak, cin, yılan, çeşme, balta gibi ağaçla ilişkili unsurlar üzerinde durularak oyuna kaynaklık eden halk inanışları ve mitolojik arka plan çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karagöz, Kanlı Kavak, Ağaç, Doğaüstü Varlıklar, Yılan

Kaynakça

• Aça, Mehmet. “Karaçay-Malkar Mitolojisi ile Oğuznâme’de Tanrısal Yargılamanın İki Aracı: ‘Sıncır Töre’ ve ‘Dîv Qayası’.” Yeni Türkiye 80 (2015): 576-582.
• Afyoncu, Erhan. “Osman Gazi’nin Rüyası.” Sabah. 08 Aralık 2019. Erişim 19 Kasım 2022. https:// www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2019/12/08/osman-gazinin-ruyasi.
• And, Metin. Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1977. And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018.
• Berkli, Yunus. Türk Sanatında Avrasya Üslubunun Evreleri -Avrupa ve İslam Sanatına Etkileri-. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Beyaz, Deniz. “Türk Halk Kültüründe Cinler.” Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi, 2018. Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi -Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. İstanbul: Bilgesu Yayıncılık, 2016.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2017. Çoruhlu, Yaşar. Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yayınları, 2014.
• Daştan, Nihangül. “ ‘Bahçe’ Adlı Karagöz Oyununda Son Dönem Osmanlı Sosyal Hayatından Yansımalar.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 46 (2011): 145-156.
• Düzgün, Dilaver. “Türk Gölge Oyunu Karagözde İstanbul Hayatı.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 43 (2010): 25-33.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2018.
• Ergun, Metin, “Türk Ağaç Kültü İnancının Dede Korkut Hikâyelerindeki Yansımaları.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten 46 (1998): 71-80.
• Ergun, Pervin. Sibirya Türklerinin Destanlarında İyeler. Konya: Kömen Yayınları, 2019. Ergun, Pervin. Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2017.
• Esin, Emel. Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
• Gültepe, Gülten. “Plastik Sanatlarda Soyut Somut Gösterge ve Görseller Üzerine Metaforik Bir Yaklaşım.” Sanatta Yeterlik Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2016.
• Gümüş, İbrahim. “Gölgedeki Mit: Karagöz’de Olağanüstü Varlıklar.” Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 2 (2021): 83-90.
• Işık, Ramazan, “Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar ve Bunlara Bağlı Kültler.” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2004): 89-106.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015. İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Altınordu Yayınları, 2017.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. 1. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020. Kabaklı, Ahmet. Seyirlik Oyunlar. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 2016.
• Karagözüm İki Gözüm - Karagöz My Dear. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Korkmaz, Esat. Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2008.
• Kudret, Cevdet. Karagöz. 1. cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013. Kudret, Cevdet. Karagöz. 2. cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Kurt, Cemile. “Türk Gölge Oyununda Demonik Varlıklar.” Yüksek Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi, 2021.
• McCall, Henrietta. Mezopotamya Mitleri. Çev. Bircan Baykara. Ankara: Phoenix Yayınları, 2017.
• Merdin, Saadettin. “Geleneksel İslam İnancında Mitolojik Unsurların Kritiği: Cinlerle İlgili İnanışlar Bağlamında Bir İnceleme.” Doktora Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2019. Ocak, Ahmet Yaşar, “Geyikli Baba”, TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, 45-47.
• Oral, Ünver. Dünden Bugüne Karagöz Oyunları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2014. Ögel, Bahaddin. Türk Mitolojisi. 1. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. Ögel, Bahaddin. Türk Mitolojisi. 2. cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Polat, İrfan. Türk Masal ve Efsanelerinde Olağanüstü Güçler ve Varlıklar -Türkiye Sahasının Demonoloji ve Diabolojisi-. İstanbul: Selenge Yayınları, 2020.
• Roux, Jean-Paul. Eski Türk Mitolojisi. Çev. Musa Yaşar Sağlam. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2017.
• Sagalayev, Andrey Markoviç. Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller. Çev. Ali Toraman. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017.
• Sakaoğlu, Saim. Türk Gölge Oyunu Karagöz. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Sarpkaya, Seçkin. Türklerin Şeytani Masalları -Türk Masal ve Efsanelerinde Demonik Varlıklar-.İzmir: Karakum Yayınevi, 2021.
• Sevengil, Refik Ahmet. Türk Tiyatrosu Tarihi. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2015. Sevin, Nureddin. Türk Gölge Oyunu. İstanbul: MEB Yayınları, 1968.
• Siyavuşgil, Sabri Esat. İstanbul’da Karagöz ve Karagöz’de İstanbul. İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1938.
• Siyavuşgil, Sabri Esat. Karagöz. İstanbul: MEB Basımevi, 1961.
• Şahin, Musa Süreyya. “Cin.” TDV İslam Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, 5-8.
• Tarlakazan, Burak Erhan. “Türk Gölge Oyunu ‘Karagöz’de Doğaüstü Tasvir ve Semboller.” Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6 (2018): 915-923.
• Üçer, Müjgan, Türk Kültür ve Sanatında Hayat Ağacı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, 2019.
• Yeşil, Veysel Olkan. “İslam İnancında Cinler.” Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, 2011.