Selahattin Ökten Soap Factory in Antakya and an Evaluation on Soap Factory Plan Typology

Yıl 2023, Sayı: 19, 133 - 167, 31.01.2023

Müge Çiftyürek , Kasım İnce

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.19.1106544

Öz

The chemistry of primitive soaps made with herbal and animal products has been developed by many inventions and various methods. Over time, soap making has become an industrial sector. The most preferred raw material in the soap industry is olive oil. Therefore, soap production has also come to the fore in the centers where olive trees are grown. In addition, as it is understood from various documents, soap factories were built in such centers like İzmir, Urla, Ayvalık, Edremit, Burhaniye, Havran, Ayvacık, Antakya, Gaziantep, Nizip, Kilis and Birecik in the 19th century. Among these centers, Antakya has an important share in soap production.
It is known from various sources that there have been lots of soap factories in Antakya. The Selahattin Ökten Soap Factory is one of those factories that survived to the present. The aims of this article are: the first is to introduce the architectural and functional features of Selahattin Ökten Soap Factory which belongs to the second half of the 19th century, and the second is to reveal a plan typology together with the soap factories identified in other soap centers. For this purpose, general evaluations of the characteristics of each typology were made and exemplified. The place of Selahattin Ökten Soap Factory in this typology has been determined. As a result, it has been explained that although soap factories have similar features, they have differences in terms of plan typology and architectural features.

Anahtar Kelimeler

Soap, Soap Industry, Soap Factory Typology

Antakya’da Bulunan Selahattin Ökten Sabunhanesi ve Sabunhane Plan Tipolojisi Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Bitkisel ve hayvansal ürünlerle oluşturulan ilkel sabunların kimyası pek çok buluş ve yöntemlerle geliştirilmiş ve sabunculuk bir sanayi sektörü hâline gelmiştir. Sabun endüstrisi, başlıca ham maddesinin zeytinyağı olması sebebiyle zeytin ağacının yetiştiği uygun iklim şartlarına sahip merkezlerde gelişmiştir. Bu etkinin sonucunda, çeşitli belgelerden anlaşıldığı üzere 19. yüzyılda İzmir, Urla, Ayvalık, Edremit, Burhaniye, Havran, Ayvacık, Antakya, Gaziantep, Nizip, Kilis ve Birecik gibi merkezlerde sabunhaneler inşa edilmiştir. Bahsi geçen merkezler içinde Antakya’nın sabun imalatında önemli bir payı vardır.

Antakya’da çok sayıda sabunhane olduğu çeşitli kaynaklardan öğrenilmektedir. Günümüze ulaşan yapılardan biri de Selahattin Ökten Sabunhanesi’dir. Bu makalenin amacı ise 19. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilen sabunhanenin mimari ve işlevsel özelliklerinin tanıtılmasının yanında diğer sabun üretim merkezlerinde tespit edilen sabunhanelerle birlikte bir plan tipolojisi denemesi ortaya koymaktır. Her tipolojinin özellikleri hakkında genel bir değerlendirme yapılarak bunlara örnekler verilmiştir. Selahattin Ökten Sabunhanesi’nin bu tipoloji denemesindeki yeri belirlenmiştir. Nitekim sabunhanelerin birbirine benzeyen özellikleri olsa da genel olarak plan tipolojisi ve mimari özelliklerinin birbirinden farklılaştığına değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sabun, Sabun Sanayi, Sabunhane Tipolojisi, Antakya, Soap, Soap Industry, Soap Factory Typology

Kaynakça

• Adıyeke, Ayşe Nükhet. “XVIII. Yüzyılda İstanbul’un Zeytinyağı ve Sabun İhtiyacının Karşılanmasında Girit’in Rolü”. XV. Türk Tarih Kongresi IV (11-15 Eylül 2006). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010, 1743-1753.
• Akın, Berrin. “19. Yüzyıl Uluslararası Deniz Ticaretinin Batı Anadolu Yerleşimlerine Sosyo Ekonomik ve Mekânsal Yansımaları “Ayvalık Örneği”. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 5/12 (2015): 7-23.
• Akın, Berrin. “Bir Kentin Kimliği: Ayvalık Zeytinyağı ve Sabun Fabrikaları”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı I. İstanbul: Matsis Matbaa, 2015, 217-234.
• Aldoğan, Ayşen. “Anadolu Kültüründe-Sanatlarında Sembolik El Motifi”. II. Battal Gazi ve Malatya Çevresi Halk Kültürü Sempozyumu Tebliğler. İstanbul: Kuşak Ofset, 1988, 26-34.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature. Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1889-90.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature,. Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1891.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature. Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1893-94.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature. Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1896.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature. Constantinople: The Annuaire Oriental & Printing Company Limited, 1909.
• Armağan, Abdüllatif. “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Batı Anadolu’da Zeytincilik ve Bu Faaliyetin İstanbul’un İaşesindeki Yeri”. XIV. Türk Tarih Kongresi II (9-13 Eylül 2002). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005, 960-982.
• Ashtor, Eliyahu ve Guidobaldo Cevidalli. “Levantine Alkali Ashes and European Industries”. The Journal of European Economic History 3 (1983): 475-522.
• Atay, Çınar. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmir Planları. Ankara: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, 1998.
• Aydoğan, Hatice Aycan. “Türk Halk İnanış ve Uygulamalarında El Sembolü”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Bosart, Louis William. “The Early History of the Soap Industry”. Journal of the American Oil Chemists Society 1/2 (1924): 76-80.
• Bozgeyik, Özge ve Neslihan Dalkılıç. “Traditional Soap Workshops in Nizip (Gaziantep), South- Eastern Turkey”. Industrial Archaeology Review 40 (2018): 1-14.
• Camuz, Derya, Başak İpekoğlu ve Hasan Böke. “Tarihi Osmanlı Sabunhaneleri: Antakya Kuseyri Sabunhanesi’nin Koruma Sorunları”. Kargir Yapılarda Koruma ve Onarim Semineri VII Bildiri Kitabı. İstanbul: Şan Ofset Matbaacılık, 2015, 10-26.
• Camuz, Derya. “Conservation of Kuseyri Soap Factory As an Industrial Heritage in Antakya”. Yüksek Lisans Tezi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, 2016.
• Cevad, Ali. Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügatı. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1313.
• Cohen, Amnon. Economic Life in Ottoman Jerusalem. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Cuinet, Vital. La Turquie D’asia Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de L’asie Mineure. Vol. 2. Paris: Ernest Leroux, 1894.
• Çiftyürek, Müge. “Türkiye’de Sabunhaneler”. Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2021.
• Çiftyürek, Müge. “Tarihi Antakya Sabunhanelerinde Geleneksel Sabun Üretim Süreci ve Bu Süreçte Kullanılan Teçhizatlar”. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 19/49 (2022): 474-490.
• Çiftyürek, Müge. “Endüstri Mirasına İki Örnek: Gaziantep Kürkçü ve Elbeyli Sabunhaneleri”. Mimarlık ve Yaşam Dergisi 7/2 (2022): 559-587.
• Eger, Alexander Asa. “(Re) Mapping Medieval Antioch: Urban Transformations from the Early Islamic to the Middle Byzantine Periods”. Dumbarton Oaks Papers 67 (2013): 95-134.
• Gibbs, Frederick William. “The History of the Manufacture of Soap”. Annals of Science 4/2 (1939): 169-190.
• Gökçe, Evren. “Edremit Körfezi’nde Küçük Bir İskele: Kemer-Edremit (Burhaniye) İskelesi”. Tarih ve Günce Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi 1/2 (2018): 33-65.
• Grandin, Thierry. “La Savonnerie Traditionnelle a Alep”. Bulletin d’etudes Orientales 36 (1984): 144-160.
• Issawi, Charles. The Economic History of the Middle East 1800-1914. Chicago and London: The University of Chicago Press, 1966.
• Karesi Vilayetine Mahsus Salname, H 1305/M 1887-1888.
• Konkol, Kristine ve Seth Rasmussen. “An Ancient Cleanser: Soap Production and Use in Antiquity”. Chemical Technology in Antiquity. American Chemical Society: Oxford University Press, 2015, 245-266.
• Kyle, John. “Soap Manufacture”. The Chemist’s Section of the Cotton Oil Press 5/9 (1922): 28-31.
• Levey, Martin. “The Early History of Detergent Substances: A Chapter in Babylonian Chemistry”. Journal of Chemical Edutacion 31/10 (1954): 521-524.
• Levey, Martin. “Gypsum, Salt and Soda in Ancient Mesopotamian Chemical Technology”. The History of Science Society 49 (1958): 336-341.
• L’indicateur Ottoman Annuaire Almanach du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature. Constantinople: Cervati Freres & D. Fatzea, 1881.
• Martal, Abdullah. “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İzmir’in Sosyo-Ekonomik Yapısında Gerçekleşen Değişmeler”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/3 (1993): 117-131.
• Nakib, Bülent. Eski Antakya’dan Görünümler, Tarihsel Yapılar ve Eski Ünlü Yerler. Antakya: Antakya Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Onat, Mithat. Teorik ve Pratik Sabunculuk ve Yağ Tasfiye Usulleri. İstanbul: Aydınlık Basımevi, 1936.
• Özkaya, Mücahit Taha, Mehmet Ulaş ve Ebru Çakır. Zeytinyağı. Ed. Fahrettin Göğüş, Mücahit Taha Özkaya ve Semih Ötleş. Ankara: Eflatun Yayınevi, 2009.
• Öztürk, Sait ve Gülden Sarıyıldız. “Antik Çağdan Günümüze Temizliğin Değişmeyen Sembolü: Sabun”. Tombak 15 (1997): 42-54.
• Öztürk, Sait. “Osmanlı Devleti’nde Sabun Sanayii”. Türkler Ansiklopedisi. 10. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 781-790.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013. Redford, Scott. Antioch on the Orontes. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Routh, Hirak Behari, Kazal Rekha Bhowmik, Lawrence Charles Parish ve Joseph Witkowski. “Soaps: From the Phoenicians to the 20th Century-A Historical Review”. Clinics in Dermatology 14/1 (1996): 3-6.
• Salname-i Vilayet-i Halep, H 1284/M 1867-1868. Salname-i Vilayet-i Halep, H 1306/M 1888-1889. Salname-i Vilayet-i Halep, H 1310/M 1892-1893. Salname-i Vilayet-i Halep, H 1320/M 1902-1903. Salname-i Vilayet-i Halep, H 1324/M 1906-1907.
• Sarıyıldız, Gülden. “İstanbul Sabun Tahsissatı ve Bu Tahsisatta Sabuncu Esnafının Yükümlükleri”. Osmanlı Öncesi İle Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri Bildiriler 2. İstanbul: Globus Dünya Basımevi, 2003, 363-373.
• Tayar, Mustafa. “Küllerin İnsanlığa Hediyesi: Sabun-I Sümerlilerden Günümüze Sabunun 5000 Yıllık Tarihi”. Dünya Gıda 12 (2013): 65-66.
• Tunalıoğlu, Renan. “Türkiye Zeytinciliğindeki Gelişmeler ve Bu gelişmede Kahramanmaraş Zeytinciliğinin Yeri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu. İstanbul: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, 2005, 1345-1353.
• Türkiye’de Sabun Sanayii. Ankara: Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği Matbaası, 1958.
• Usun, Çetin Furkan ve Yücel Dinç. “Sabun Üretimi Bakımından Kent Kimliği ve Sabunhanelerin Endüstriyel Miras Kapsamında Değerlendirilmesi: Antakya Örneği”. Coğrafya Dergisi 40 (2020): 149-162.
• Weulersse, Jacques. “Antioche Essai de Geographie Urbaine”. Bulletin D’Etudes Orientales 4 (1934): 27-79.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Ali Emiri SABH. Abdülhamid I (AE. SABH. I.) 203/13573, 05 Safer1199 [18 Aralık 1784].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 230/17225, 19 Zilhicce 1310 [4 Temmuz 1893].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 1132/84834, 01 Muharrem 1316 [22 Mayıs 1898].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri (DVNSMHM. d.) 71/296, 29 Safer 1002 [24 Kasım 1593].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet Belediye (C. BLD.) 51/2533, 15 Safer 1231 [16 Ocak 1816].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet Belediye (C. BLD.) 151/7533, 07 Zilhicce 1251 [25 Mart 1836].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet İktisat (C. İKTS.) 42/2098, 29 Safer 1195 [24 Şubat 1781].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet İktisat (C. İKTS.) 10/459, H. 03 Şaban 1233 [8 Haziran 1818].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet İktisat (C. İKTS.) 25/1233, 27 Rebiülahir 1234 [23 Şubat 1819].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet İktisat (C. İKTS.) 30/1451, 29 Zilhicce 1255 [4 Mart 1840].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Cevdet Maliye (C. ML.) 324/13346, 10 Rebiülevvel 1251 [6 Temmuz 1835].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dâhiliye İdare-i Umumiye Ekleri (DH. İ. UM. EK.) 17/27, 11 Ramazan 1334 [12 Temmuz 1916].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dâhiliye İdare-i Umumiye (DH. İ. UM.) 93/1, 19 Recep 1333 [2 Haziran 1915].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 1608/95, 21 Recep 1306 [23 Mart 1889].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 35/11, 13 Şevval 1310 [30 Nisan 1893].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 2610/22, 30 Muharrem 1324 [26 Mart 1906].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hatt-ı Hümayun (HAT.) 488/23974, 1254 [1839].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 13/35, 07 Ramazan 1262 [29 Ağustos 1846].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Meclis-i Vala (MVL.) 339/54, 17 Rebiülahir 1270 [17 Ocak 1854].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A. MKT. DV.) 175/62, 1277 [1860].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Sadaret Umum Vilayat Evrakı (A. MKT. UM.) 164/78, 29 Zilhicce 1270 [22 Eylül 1854].
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Şura-yı Devlet (ŞD.) 1196/22, 04 Zilkade 1310 [20 Mayıs 1893]. “The Excavation of Antioch on the orontes 1932-1939”. Erişim 13 Ekim 2020. http://vrc.princeton. edu/researchphotographs/s/antioch