Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi Kamu Yapıları: Malatya Kenti Örneği

Yıl 2023, Sayı: 19, 415 - 445, 31.01.2023

Fatma Zehra Sarı , Nur Umar

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.19.1132478

Öz

Osmanlı Devleti’nde 18. yüzyıl ile birlikte “Batılaşma” olarak adlandırılan dönem başlamıştır. 19. yüzyılda Tanzimat Dönemi’yle birlikte ise yenileşme hareketleri toplumsal ve idari anlamda etkili bir şekilde görülmüştür. İdari anlamdaki değişimler o zamana kadar görülmeyen postane, hükümet konağı, hapishane gibi işlevlerine uygun yeni yapı tiplerini ortaya çıkarmıştır. Osmanlı Devleti döneminde başlayan değişim anlayışı Cumhuriyet’in ilanından sonra da devam etmiştir. Konumu itibarıyla kavşak niteliğinde olan Malatya, Batılılaşma Dönemi’nde Osmanlı Devleti’nin taşralarından biridir. Malatya, farklı zamanlarda Diyarbakır ve Ma’mûretü’l-Azîz Vilayetleri’ne bağlı sancak; Cumhuriyet Dönemi’nde ise bir il durumundadır.
Bu çalışmada, günümüz Malatya ili merkezinde yer alan Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi kamu yapılarının mimari özellikleri, koruma durumları ve bu yapıların kentin değişim ve gelişimine etkisi incelenmiştir. 1890 yılından 1940’lı yıllar arasını kapsayan çalışma literatür ve arşiv taraması ile başlamış; alan çalışmasıyla devam etmiştir. Çalışma, Osmanlı Devleti’nde Malatya sancağı olarak anılan günümüz Malatya ilinde kamu yapısı olarak inşa edilen veya kullanılan yapıların ortaya çıkışını bütüncül olarak değerlendirerek mimarlık tarihi, kent tarihi ve mimari koruma alanlarına katkı sağlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Geç Osmanlı - Erken Cumhuriyet Dönemi, Mimarlık Tarihi, Mimari Koruma, Malatya, Kamu Yapıları

Destekleyen Kurum

Adana Alparslan Türkeş Bilim Ve Teknoloji Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

19332007

Teşekkür

“Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi Kamu Yapılarının Malatya Kenti Üzerinden İncelenmesi” başlıklı yüksek lisans tezi 19332007 projesi numarası ile Adana Alparslan Türkeş Bilim Ve Teknoloji Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir.

Examination of Late Ottoman and Early Republic Period Public Structures Through the City of Malatya

Öz

In the 19th century, with the Tanzimat Period, the innovation movements were seen effectively in terms of social and administrative aspects. Changes in the administrative aspects have revealed new building types suitable for their functions such as post offices, government offices, prisons, which were not seen until then. The trend of change that started last period of the Ottoman Empire continued after the establishment of the Republic. Malatya, which is a crossroads in terms of its location, was one of the provinces of the Ottoman Empire during the Westernization Period. Malatya was a sanjak connected to Diyarbakir and Mamuret-ul-Aziz Provinces at different times; in the Republican Period, it became a province. In this study, the architectural features and conservation status of the public buildings of the Late Ottoman and Early Republican Periods in the center of today’s Malatya province with the effects of these structures on the change and development of the city were examined. The study started with a literature and archive review and then continued with fieldwork. The study aims to contribute to the fields of architectural history, urban history, and architectural conservation by evaluating the development of public buildings in Malatya city, which was one of the provincial centers of the Ottoman Empire in line with their needs. In addition, the study aimed to provide clear and permanent guidance for other researchers.

Anahtar Kelimeler

Late Ottoman Period, Early Republican Period, Architectural History, Architectural Preservation, Public Buildings

Proje Numarası

19332007

Kaynakça

• Acar, Gevher. “Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması.” Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2000.
• Aytaç, İsmail. “Malatya ve Yöresindeki Türk-İslam Dönemi Yapıları.” Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 1998.
• Celal Yalvaç Arşivi, Malatya.
• Çelemoğlu, Şuayip ve Alper Atıcı. “Erken Cumhuriyet Dönemi İlkokul Yapılarına Bir Örnek: Malatya Gazi İlkokulu” Anasay 15 (2021): 125-144.
• Demirbağ, Hasan. Zaman Siyah Beyaz Akarken Malatya, İstanbul: Malatya Valiliği, 2013.
• Demirbağ, Hasan ve Fahrettin Fırat. Medeniyetin Beşiği Malatya, İstanbul: Malatya Kitaplığı Yayınları Promat Basım Yayın San. ve Tic. A.Ş., 2013.
• Durukan Kopuz, Ayşe. “Cumhuriyet Döneminde Mimarlık Akımları ve Adana’ daki Yansımaları.” Yüksek Lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, 1999.
• Duymaz, Abdullah Şevki. “II. Abdülhamid Dönemi İmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri)” Doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2003.
• Ertuğrul, Alidost. “XIX Yüzyılda Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 7 (13), (2009): 293-312. Gazi İlköğretim Okulu Arşivi, Malatya.
• Genç, Umut Devrim. “Ege Bölgesi’ndeki Tarihi Banka Yapıları (1915-1930).” Yüksek Lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2001.
• Göğebakan, Göknur. Fotoğraflarla Geçmişte Malatya, Malatya: Malatya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004.
• Göğebakan, Göknur. “Malatya.” TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, 468-473.
• Gümüş, Müjde Dila. “Unutulmuş Bir Erken Cumhuriyet Dönemi Mimari: Semih Rüstem Temel.” İstanbul Araştırmaları Yıllığı 3 (2014): 227-234.
• Gün, Doğan ve Ahmet Nalcı. “Eğitimde Modernleşmeye Bir Örnek: Malatya İdadi Mektebi”, Ed. Zafer Gönen ve Sevilay Özer, İnsanî ve Sosyal Bilimlerde Güncel Araştırmalar, Cetinje- Montenegro: Ivpe Yayınevi, 2020, 500-528.
• Güntan, Çağrı. “II. Abdülhamit Döneminde İmparatorluk İmajının Kamu Yapıları Aracılığı ile Osmanlı Kentine Yansıtılması.” Yüksek Lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2007.
• Kolay, Emre. “Osmanlı Yerel Yönetim Sisteminin Mimari Alana Yansıması: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Belediye Binaları.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2018.
• Kolay, Emre. Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Hapishane Mimarisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Malatya Büyükşehir Belediyesi KUDEB Arşivi.
• Işık, Adnan. Malatya 1830-1919. İstanbul: Kurtiş Matbaacılık, 1998.
• Ortaylı, İlber. “Söyleşi: Osmanlı’dan Bugüne Hükümet Konakları”, Mimarlık Dergisi, 203 (1984): 3-15.
• Özcan, Betül. “Ankara Anafartalar Caddesi ve Çevresindeki Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Yapıları.” Yüksek Lisans tezi, Ege Üniversitesi, 2002.
• Polat, Yeliz. “Türkiye’de Kentsel Dönüşüm Politikaları: Malatya Örneği’nde Kentsel Mekânın Dönüşümü.” Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2014.
• Sevgen, Nazmi. Anadolu Kaleleri. Ankara: Doğuş Ltd Şirketi Matbaası, 1959. Sivas Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü, Sivas.
• TC. Malatya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Malatya Kültür Envanterleri, Malatya, 2014. TCDD 5. Bölge Müdürlüğü Arşivi, Malatya.
• Tuğrulca, Orhan. Malatya Geçmişten Günümüze Şehrin Serüveni. Malatya: Malatya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2017.
• Yazıcı, Nurcan. “Osmanlılar’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı.” Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007
• Yılmaz, Muzaffer. “Malatya Askerlik Şubesi Binası.” Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 20 (2018): 397-420. “Derme Okul Kapısı.” Erişim 4 Kasım 2021. https://derme.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/44/01/638921/dosyalar/2019_07/19111323_ OKULUMUZ_HAKKINDA_1.pdf
• Malatya Haber. “Malatyanin İlk Şehir Planı Süreci 1931-1936.” Erişim 3 Aralık 2022. https://malatyahaber.com/nezir-kizilkaya/malatyanin-ilk-sehir-plani-sureci-1931-1936
• Başkanlık Osmanlı Arşivi. (BOA), Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik (DH.MB.HPS.M) 55-8, 25 Şevval 1336 (3 Ağustos 1918).
• Başkanlık Osmanlı Arşivi. (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT.)1586-5, 19 Cemazeyilevvel 1306 (21 Ocak 1889).