A Group of Byzantine Metal Crosses Found in Erzurum Archaeology Museum

Yıl 2023, Sayı: 19, 365 - 392, 31.01.2023

Demet Okuyucu

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.19.1155760

Öz

A total of ten metal crosses in the Erzurum Archaeology Museum constitute the subject of this study. Six of the artifacts were found around the mound located in the Parmaksız Village of Hınıs District of Erzurum Province, three of them were purchased and one of them was brought to the museum after the soil drilling studies which were carried out during the excavations of Erzurum Castle in 2008.
In the introduction, the concept of the cross and its place and importance in Christian theology are discussed. The subject of the study is ten metal crosses in Erzurum Archaeology Museum. First of all, with the permission of the forehead taken from the museum, the artifacts were seen in situ, and their measurements and pictures were taken. Detailed drawings of the crosses made in the computer environment have been added to the catalogue section so that the works can be perceived more clearly. The arrival dates and forms of the artifacts have been presented from the museum records. The works that the article focuses on are grouped as ceremonial-consecrated cross and pendant crosses, and are described and introduced in detail in the catalogue section.
A dating proposal is presented in the evaluation section by making comparisons with similar examples belonging to various collections, unearthed in archaeological excavations or recorded in the inventories of museums in various forms and also being the subject of academic writings. As a result of the comparison and evaluation, it has been concluded that the works examined are identified to be the Byzantine crosses which belong to the period of 6th and 13th centuries, except for one work that cannot be dated.

Anahtar Kelimeler

Museum, Christianity, Cross, Byzantine

Teşekkür

Erzurum Arkeoloji Müzesi Etütlük eser envanterine kayıtlı olan madeni haçları çalışmama olanak sağlayan Müze Müdürü sayın Hüsnü Genç’e, Müze araştırmacıları Sayın Vedat Güngör ve Selma Akgül’e teşekkür ederim. I would like to present sincere thanks to the Museum Director, Mr Hüsnü Genç, and the museum researchers, Mr Vedat Güngör and Ms Selma Akgül, for enabling me to study the metal crosses registered in the Erzurum Archaeology Museum Survey Inventory.

Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan Bizans Dönemine Ait Bir Grup Madeni Haç

Öz

Erzurum Arkeoloji Müzesi’nde bulunan toplam on adet madeni haç bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Eserlerden altısı Erzurum İli Hınıs İlçesi Parmaksız Köyü’nde yer alan Aşağı Parmaksız höyüğü çevresinde bulunmuş; üçü satın alınarak biri ise Erzurum Kalesi 2008 yılı kazılarında yapılan sondaj çalışmalarında ortaya çıkarılarak müzeye getirilmiştir.
Erzurum Arkeoloji Müzesinden alınan izin ile eserler yerinde görülmüş, ölçüleri alınarak resimleri çekilmiştir. Giriş bölümünde haç kavramı ve haçın Hristiyan teolojisindeki yeri ve önemi ele alınmış, bilgisayar ortamında çizimleri yapılan eserler katalog bölümünde tanıtılmıştır. Değerlendirme bölümünde çeşitli koleksiyonlara ait, arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan veya türlü şekillerde müzelerin envanterlerine kaydedilen ve akademik çalışmalara da konu olan benzer örneklerle mukayese yapılarak tarihlendirme önerisi sunulmuştur. Yapılan karşılaştırma ve değerlendirme sonucunda ele alınan eserlerin, tarihlendirilmesi yapılamayan bir eser haricinde, 6-13. yüzyıllar arasına ait Bizans dönemi haçları oldukları sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Müze, Hıristiyanlık, Haç, Bizans, Museum, Christianity, Cross, Byzantine

Kaynakça

• Acara Eser, Meryem. “Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Ermeni Haçı.” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2004): 143-151.
• Acara Eser, Meryem. “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler.” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (1998): 183-201.
• Acara Eser, Meryem. “Hristiyanlıkta Haç Kültü ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Grup Haç.” Bizans ve Çevre Kültürler Prof. Dr. Yıldız Ötüken’e Armağan. Ed. Sema Doğan ve Mine Kadiroğlu. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2010, 27-43.
• Acara Eser, Meryem. “Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı.” Kalanlar, 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans. Ed. Ayla Ödekan. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yayınları, 2007, 37-42.
• Acara Eser, Meryem. Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Liturjik) Eşyalar. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2020.
• Albayrak, Kadir. “Dinsel Bir Sembol Olarak Haç’ın Tarihi.” Dini Araştırmalar 7/19 (2004): 105- 129.
• Altun, Feride İmrana. “Bandırma Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemine Ait Bronz Haçlar.” Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020): 133-151.
• Ancient Art XLIV. Ed. John Ambrose. ABD-Medfield: Museum Quality Ancient Art, 2008.
• Bouras, Laskarina ve Anthony Cutler. “Cross, Processional.” The Oxford Dictionary of Byzantum. I. New York: Oxford University Press, 1991, 553.
• Böhlendorf-Arslan, Beate. “Das Bewegliche Inventar eines Mittelbyzantinischen Dorfes: Kleinfunde aus Boğazköy.” Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Ed. Beate Böhlendorf-Arslan ve Alessandra Ricci (İstanbul: Ege Yayınları, 2012), 351-368.
• Christian Classics Ethereal Library. “Eusebius Pamphilius: Church History, Life of Constantine, Oration in Praise of Constantine.” Erişim 05 Temmuz 2022. https://www.ccel.org/ccel/schaff/ npnf201.html.
• Cotsonis, John A. Byzantine Figural Processional Crosses. Ed. Susan A. Boyd ve Henry Maguire. Washington: D.C: Dumbarton Oaks Byzantine Collection Publications, 1994.
• Demirel Gökalp, Zeliha ve Mehmet Kurt. “Hüseyin Dalkılınç Özel Koleksiyonu’ndaki Bazı Maden Eserler (Kütahya).” Kütahya Müzesi 2017 Yıllığı 5 (2018): 385-413.
• Digital Vatican Library. “Vat.gr.1613;142.” Erişim 6 Temmuz 2022. https://digi.vatlib.it/view/ MSS_Vat.gr.1613.
• Eliade, Mircea. İmgeler Simgeler. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Yayınları, 1992.
• Elyiğit, Ufuk. “Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki Madeni Haç Örnekleri.” Art-Sanat 18 (2022): 173- 200.
• Gül, Ahmet. Haçın Hristiyan Teolojisindeki Yeri ve Önemi. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Kaçar, Turhan. Geç Antikçağ’da Hristiyanlık. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2009.
• Karagianni, Flora. “Metallikoi Stavroi Tis Proimis Kai Mesis Vyzantinis Periodou Se Idiotiki Syllogi.” Metal Crosses of Early and Middle Byzantine Period from a Private Collection. Ed. Vasilis Katsaros-Anastasia Tourta. Athina: 2015, 193-204.
• Karpozilos, Apostolos ve Anthony Cutler. “The Cross in Everyday Life.” The Oxford Dictionary of Byzantum. 1. New York: Oxford University Press, 1991, 550-551.
• Koçyiğit, Oğuz. “Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi Bizans Dönemi Maden Haçları.” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 35/2 (2018): 110-121.
• Koilakou, Charikleia. “Private Devotions,” Everyday Life in Byzantium (Byzantine Hours Works and Days in Byzantium). Ed. Demetra Papanikola Bakirtzi. Athens: Hellenic Ministry of Culture, 2002, 496-531.
• Köroğlu, Gülgün. “Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ Takıları.” XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (Denizli, 14-16 Ekim 2009). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları, 2009, 417-426.
• Köroğlu, Gülgün. Anadolu Uygarlıklarında Takı. İstanbul: Eskiçağ Bilimleri Yayınları, 2004.
• Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi Yeni Yaşam Yayınları, 2014.
• Lightfoot, Chris, Oğuz Koçyiğit ve Hüseyin Yaman. “Amorium Kazısı, 2006.” 29. Kazı Sonuçları Toplantısı (28 Mayıs-1 Haziran 2007, Kocaeli). c. 1. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2008, 443-466.
• Mentidaki George. Tipos Ke Simvolismos Stin Orthodoksi Latria. İraklio: Detorakis, 1997.
• Moorhead, John. “Iconoclasm, The Cross and The Imperial Image.” Byzantion 55/1 (1985): 165- 179.
• Özdemir, Hicran ve Gökçen Kurtuluş Öztaşkın. “Denizli Arkeoloji Müzesi’nde yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup.” XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (Denizli 14-16 Ekim 2009). Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları, 2009, 489-499.
• Pülz, Andrea M. Byzantinische Kleinfunde aus Ephesos: Ausgewählte Artefakte aus Metall, Bein und Glas. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2020.
• Sandin, Karl Ayers. “Middle Byzantine Bronze Crosses of Intermediate Size: Form Use and Meaning.” Doktora tezi, The State University of New Jersey, 1992.
• Savuran, Şükran. “A. Özkan Arıkantürk Envanterine Kayıtlı Haçlar ve Metal Eser Koleksiyonu.” Bitirme tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2021.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Haç.” TDV İslam Ansiklopedisi. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996, 522-524.
• Şen, Korkmaz ve Samet Erol. “Malatya Müzesi Bizans Dönemi Taşınabilir Haçları.” Arkeolojik Küçük Buluntular. Ed. Oktay Dumankaya. Ankara: Doruk Yayınları, 2021, 600-622.
• Taft, Robert F. “Holy Week.” The Oxford Dictionary of Byzantum. 2. New York: Oxford University Press, 1991, 943.
• The British Museum. “cross pendant.” Erişim 5 Temmuz 2022. https://www.britishmuseum.org/ collection/object/H_1880-0501-7.
• The Joshua Stylite. The Chronicle of Joshua the Stylite: Composed in Syriac A.D. 507. Çev. William Wright. Cambridge: At the University Press, 1882.
• Türk Dil Kurumu. “Haç.” Erişim 5 Temmuz 2022. https://sozluk.gov.tr/.
• Urfalı Mateos Vekâyi-namesi (952-1162) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). Çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Ünlüler, Yakup. “Kapadokya Bölgesi Müzelerindeki Bizans Dönemine ait Madeni Haçlar.” Yüksek Lisan Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Ünver, Tuğçe. “Geç Antikçağ Hristiyan Tarih Yazarı Lactanius ve İlahi Adalet Teması.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/68 (2019): 499-509.
• Yılmaz, Hülya. “Sadberk Hanım Müzesi Bizans Dönemi Eserleri.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1991.
• Yurttaş, Elif. “Erzurum-Hınıs, Parmaksız Yerleşimi ve Buluntularının Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, 2021.