Perge Güney Bazilika Çeşmesi Işığında Erken Bizans Dönemi Kilise Çeşmeleri*

Yıl 2023, Sayı: 20, 643 - 668, 31.07.2023

Mehmet Cihangir Uzun

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.20.1260807

Öz

Bizans Dönemi’nde su, kutsal metinlere dayanılarak sonsuz yaşamın ve ilahi dirilişin kaynağı, kutsanma ve günahlardan arınmanın sembolü olarak görülmektedir. Hristiyan inancının suya atfettiği bu kutsallık, litürjik ve şifa amaçlı kullanımlar için önemli bir ritüel ihtiyacının doğmasına sebep olmuştur. Bu ihtiyaçların giderilmesi amacıyla Erken Hristiyanlık Dönemi’nden itibaren suyla ilgili yapılar ve gereçler oluşturulmuştur. Bu yapılardan biri de özellikle kiliselerin atriumlarındaki cemaatin ve ruhban sınıfının naosa girmeden önce avluda ellerini ve ayaklarını yıkadıkları liturjik işlevli çeşmelerdir. Son yıllarda yürütülen arkeolojik kazı çalışmaları sayesinde bilinen Erken Bizans Dönemi kiliselerinin sayısı artmıştır. Ancak kiliselerdeki çeşmelerin işlevleri, mimari özellikleri ve adlandırmasıyla ilgili cevaplanmayı bekleyen pek çok soru bulunmaktadır. Bu sebeple makalede, abdest alma amacıyla kullanılan çeşmelerin yapısal ayrımları, Erken Bizans Dönemi’nde hangi adlandırmalara sahip oldukları, dönem kronikleri ve kroniklerde geçen terimler üzerinden tartışılmıştır. Ayrıca Perge Güney Bazilikası atriumunda yer alan çeşme, mimari özellikleri bakımından ilk kez tanıtılarak, bu çeşmeyle analoji kurulabilen Anadolu ve Anadolu dışındaki kiliselerde bulunan çeşme örnekleriyle birlikte bütüncül olarak ele alınmıştır. Makalenin sonunda dinî nitelikli çeşmelerin niçin ağırlıklı olarak piskoposluk yerleşimlerindeki kiliselerde bulunduğuna dair cevaplara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erken Bizans Dönemi, Çeşme, Krene, Abdest, Perge Güney Bazilikası

Destekleyen Kurum

Anadolu Üniversitesi BAP, Koç Üniversitesi Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi (AKMED), Türkiye’de Amerikan İlmî Araştırmalar Enstitüsü ve Türk-Amerikan İlmî Araştırmalar Derneği (ARIT)

Proje Numarası

1807E258

Teşekkür

Perge Güney Bazilika’da gerçekleştirmiş olduğumuz çalışmalar için gerekli kolaylığı sağlayan ve desteklerini esirgemeyen Perge Kazı Başkanı Prof. Dr. Ş. Sedef Çokay Kepçe’ye ve Antalya Müze Müdürlüğü’ne teşekkür ederim.

Early Byzantine Period Church Fountains in the Light of the Southern Basilica Fountain in Perge

Öz

Water was viewed as the source of everlasting life and divine resurrection throughout the Byzantine period, as a sign of sanctification and purification from sins, according to sacred texts. The Christian faith’s sanctification of water has resulted in specific ceremonial requirements in terms of liturgical and therapeutic applications. These requirements were met in the Early Christian Era by creating/constructing water structures and equipment. The liturgical fountains are one of thesestructures, where the congregation and clergy, particularly in the atriums of the churches, bathed their hands and feet in the courtyard before entering the naos. Archaeological surveys in recent years have revealed an escalating number of Early Byzantine Period churches, adding to our prior knowledge. Nonetheless, many concerns remain unanswered regarding the purpose, architectural aspects, and nomenclature of church fountains. As a result, in this article, the subject of naming the fountains of the Early Byzantine Era is examined by employing terms from the period’s chronicles, and the structural characteristics of the fountains used for ablution are indicated. Moreover, the fountain in the atrium of the Perge South Basilica is introduced with its architectural features, and it is examined comprehensively by utilizing examples of fountains found in churches within and beyond Anatolia, which could be compared to the fountain in question. The article concludes with explanations as to why religious fountains are primarily found in churches in episcopal territories.

Anahtar Kelimeler

Early Byzantine Period, Fountain, Krene, Ablution, Southern Basilica of Perge

Proje Numarası

1807E258

Kaynakça

• Aydin, Ayşe. “Side Müzesi’ndeki Sigma Formlu Tabla.” Adalya XIV (2011): 315-326. google scholar
• Aydin, Ayşe. “Silifke Müzesi’nden Figürlü Bir Duvar Nişi Bloğu.” Olba XX (2012): 397-426. google scholar
• Baronio, Paolo. “Note per la Ricostruzione del Portico a Sigma Della Basilica Episcopale di Parthicopolis.” Thiasos: Rivista di Archeologia e Architettura Antica 9/1 (2020): 21-44. google scholar
• Bogdanovic, Jelena. “The Phiale as a Spatial Icon in the Byzantine Cultural Sphere,” Holy Water in the Hierotopy and Iconography of The Christian World, 373-392. Moskova: Theoria, 2017. google scholar
• Bouras, Laskarina. “Some Observations on the Grand Lavra Phiale at Mount Athos and its Bronze Strobilion.” dehnov inç.\'pıarıaviK/jçAp/aıoXoYiK^çEtaıpmaç 8 (1976): 85-96. google scholar
• Broilo, Federica A. “Cleanses the Sins with the Water of the Pure-Flowing Font: Fountains for Ablutions in the Byzantine Constantinopolitan Context.” Revue des Etudes Sud-Est Europeennes, 47 (2009): 5-24. google scholar
• Calder, William Moir. “Studies in Early Christian Epigraphy.” The Journal of Roman Studies, 10 (1920): 42-59. google scholar
• Caraher, William R. “Church, Society, and the Sacred in Early Christian Greece.” Doktora Tezi, Ohio Eyalet Üniversitesi, 2003. google scholar
• Chakovskaya, Lidia. “Water in the Jerusalem Temple and in Ancient Synagogues,” Holy Water in The Hierotopy and Iconography of The Christian World, 65-67. Moskova: Theoria, 2017. google scholar
• Cole, Susan. “The Uses of Water in Ancient Greek Sanctuaries,” Early Greek Cult Practice, 161165. Stokholm: Svenska Institutet i Athen, 1988. google scholar
• Doğan, Sema. “Mimari Plastik Buluntular: Liturjik Kuruluşlar ve Mekanlar ile İlişkisi,” Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları 1989-2009, 301-328. İstanbul: Homer, 2018. google scholar
• Eusebius, Ecclesiastical History, Books VI-X. Çev. John Ernest Leonard Oulton. Harvard: Harvard Üniversitesi Yayınları, 1989. google scholar
• Frier, Bruce W. The Codex of Justinian Vol. 1: A New Annotated Translation, With Parallel Latin and Greek Text. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
• Heraclea Archaeology. “The City Fountain.” Erişim 5 Mart 2023. https://heraclea.archaeology.mk/#/ object/9 google scholar
• Hesychii Alexandrini, Hesychii Alexandrini Lexicon. Çev. Mauricius Schmidt. Sumptibus H. Dufftii, 1867. google scholar
• Hoddinott, Ralph Field. Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia: a Study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art. Londra: Macmillan, 1963. google scholar
• Işıklıkaya-Laubscher, Işıl Rabia. “Perge Mozaik Atölyeleri ve Akdeniz Havzası Mozaik Ekolleri İçerisindeki Yeri,” Adalya XIX (2016): 165-228. google scholar
• Kamash, Zena. “Water Supply and Management in the Near East 63 BC-AD 636, Vols. I-II.” Doktora Tezi, Oxford Üniversitesi, 2006. google scholar
• Kara, Onur ve Mustafa Demirel. “Perge 2015 Yılı Kazıları.” Anmed Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri 14 (2016): 338-348. google scholar
• Kara, Onur. “Perge Antik Kenti Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) Dönemi “A Kilisesi” Üzerine Notlar.” Arteoloji Dergisi 1/2 (2022): 73-93. google scholar
• Karagiorgou, Olga. “Demetrias and Thebes: the Fortunes and Misfortunes of Two Thessalian Port Cities.” Recent Research in Late-Antique Urbanism, Journal of Roman Archaeology-Supplementary Series 42 (2001): 182-216. google scholar
• Krautheimer, Richard. “The Transept in Early Christian Basilika,” Studies in Early Christian, Medieval and Renaisance Art, 59-68. New York: New York Üniversitesi Yayınları, 1969. google scholar
• Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Londra: Pelican Press, 1965. google scholar
• Lavan, Luke. “The Political Topography of the Late Antique City: Activity Spaces in Practise,” Late Antique Archaeology 1, Theory and Practice in Late Antique Archaeology, 314-337. Leiden/ Boston: Brill, 2003. google scholar
• Lavan, Luke. Public Space in the Late Antique City 1-2 vols, Leiden/Boston: Brill, 2020. google scholar
• Lemerle, Paul. Philippes et la Macedoine Orientale a L’epoque Chretienne et Byzantine. Paris: E. de Boccard, 1945. google scholar
• Mabeyinci Pavlos, Ayasofya’nın Betimi. Çev. Sami Rıfat. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2018. google scholar Mailis, Athanassios. The Annexes at the Early Christian Basilicas of Greece (4th-6th c.): Architecture and Function. BAR Publishing, 2011. google scholar
• Mango, Cyril. The Art of the Byzantine Empire 312-1453: Sources and Documents. Toronto: Toronto Üniversitesi Yayınları, 1986. google scholar
• Martelius, Johan. “Sinan’s Ablution Fountains,” Fountains and Water Culture in Byzantium, 324340. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
• Mathews, Thomas Francis. The Early Churches of Constantinople Architecture and Liturgy. Pennsylvania: Pennsylvania Eyalet Üniversitesi Yayınları, 1970. google scholar
• Merkelbach, Reinhold ve Josef Stauber. Steinepigramme aus dem Griechischen Osten, Bd. I, Die Westkuste Kleinasiens von Knidos bis Ilion, Stuttgart-Leipzig: B.G. Teubner, 1998. google scholar
• Mihajlovski, Robert. “Justinijanovata Episkopska Fontana vo Heraclea Lyncestis-Justinianic Episcopal Fountain in Heraclea Lyncestis.” Macedoniae Acta Archaeologica 20, (2011): 405-420. google scholar
• Millet, Gabriel. “Recherches au Mont-Athos.” III. Bulletin de Correspondance Hellenique, 29/1, (1905): 105-141. google scholar
• Mimaroğlu, Sinan ve Elif Karabacak. “Ephesos Aziz Yuhanna Kilisesi’nden Phiale Örnekleri.” Sanat Tarihi Dergisi 30/1, (2021): 661-677. google scholar
• Orlandos, Anastasios K. H ^uÂoaTeyoç naÂaıoxpıo"aaviKtf flamAutf Ttfç ysaoyeıaKÇ; AeKÖvnçI. Atina: Atina Arkeoloji Derneği, 1952. google scholar
• Ousterhout, Robert G. Eastern Medieval Architecture: The Building Traditions of Byzantium and Neighboring Lands. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2019. google scholar
• Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Olympos Antik Kenti Episkopeion Yapı Topluluğu.” Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, 2013. google scholar
• Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Olympos Kenti Episkopeion Yapı Topluluğu.” Olympos I: 2000-2014 Araştırma Sonuçları. (ASMS 2), 49-78. İstanbul: Akmed, 2017. google scholar
• Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Erken Bizans Dönemi Mimarisinde Az Bilinen Bir Düzenleme: Thalassidionlar.” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18/01 (2020): 300-313. google scholar
• Perge2018. “Kilise.” Erişim 1 Mart 2023. https://perge2018.aktob.org.tr/gallery-item/kilise google scholar
• Perge2018. “Latrina Güneyi.” Erişim 1 Mart 2023. https://perge2018.aktob.org.tr/gallery-item/ latrina-guneyi/ google scholar
• Petrova, Svetla. “On Early Christianity and Early Christian Basilicas of Parthicopolis.” Studisull’Oriente Cristiano 16/1 (2012): 93-139. google scholar
• Petrova, Svetla. “The Early Christian Basilicas in the Urbanplanning of Parthicopolis.” Nis and Byzantium: the Collection of Scientific Works 8 (2015): 161-184. google scholar
• Pitarakis, Brigitte. “Işık, Su ve Acaibü’l Mahlukat: Doğaüstü Şifa Güçleri,” Hayat Kısa Sanat Uzun Bizans ta Şifa Sanatı, 42-63. İstanbul: Pera Müzesi, 2015. google scholar
• Pitarakis, Brigitte, “Bizans’ta Şifa Pınarları.” Z Dergisi 2 (Güz 2017): 91-93. google scholar
• Ramsay, William Mitchell. “The Epitaph of M. Julius Eugenius, Bishop of Laodicea.” The Expositor Seventh Series 9/1 (1910): 51-55. google scholar
• Schaff, Philip. Theodoret, Jerome, Gennadius, Rufinus: Historical Writings. New York: Christian Literature Publishing, 1892. google scholar
• Snively, Carolyn Sue. “The Early Chrıstian Basilicas of Stobi: A Study of Form, Function, and Location.” Doktora Tezi, Austin Texas Üniversitesi, 1979. google scholar
• Soydan, Ersoy. “İstanbul Ayazmaları ve Bir İnanç Merkezine Dönüşen Meryem Ana Ayazması.” Uluslararası İstanbul Tarihi Yarımada Sempozyumu, 2013 (2014): 645-651. google scholar
• Stankovic, Nebojsa. “At the threshold of the Heavens: The Narthex and Adjacent Spaces in Middle Byzantine Churches of Mount Athos (10 th-11 th centuries)-Architecture, Function, and Meaning.” Doktora tezi, Princeton Üniversitesi, 2017. google scholar
• Stephenson, Paul ve Ragnar Hedlund. “Monumental Waterworks in Late Antique Constantinople,” Fountains and Water Culture in Byzantium, 36-54. Cambridge Üniversitesi Yayınları, 2016. google scholar
• Şimşek, Celal. Laodikeia (Laodicea ad Lycum) Laodikeia Çalışmaları 2. İstanbul: Ege Yayınları, 2013. google scholar
• Şimşek, Celal. Laodikeia Kilisesi, Lykos Vadisinde Hıristiyanlık. Denizli: Denizli Belediyesi Kültür Yayınları, 2015. google scholar
• Teteriatnikov, Natalia B. The Liturgical Planning of Byzantine Churches in Cappadocia. (Orientalia Christiana Analecta). Roma: Pontificio Istituto Orientale, 1996. google scholar
• Tölle-Kastenbein, Renate. “Der Begriff Krene.” Archaologischer Anzeiger (1985): 451- 470. google scholar
• Tölle-Kastenbein, Renate. Antike Wasserkultur. Münih: C. H. Beck, 1990. google scholar
• Uzun, Mehmet Cihangir. “Güney ve Güneybatı Anadolu’daki Geç Antik Çağ/Erken Bizans Dönemi Çeşmeleri.” Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, 2022. google scholar
• Uzunoğlu, Hüseyin. “Epigrafık Belgeler Işığında Güney ve Güney Batı Anadolu’da Su ve Su Yapıları.” Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2018. google scholar
• Van Den Hoek, Annewies ve John J. Herrmann. “Paulinus of Nola, Courtyards, and Canthari.” Harvard Theological Review 93/3 (2000): 173-219. google scholar
• Van Millingen, Alexander, Byzantine Churches in Constantinople: Their History and Architecture. Londra: Macmillan and Company Limited, 1912. google scholar
• Weber, G. “Basilika und Baptisterium in Gül-Bagtsche (Bei Vurla).” Byzantinische Zeitschrift 10/2 (1901): 568-573. google scholar
• Wiplinger, Gilbert. “Ephesos Bizans Dönemi Su Yolları,” Bizans Döneminde Ephesos, 95-114. İstanbul: Ege Yayınları, 2011. google scholar
• Wiseman, James. “Stobi in Yugoslavian Macedonia: Archaeological Excavations and Research, 1977-78.” Journal of FieldArchaeology 5/4 (1978): 391-429. google scholar
• Yazıcı, Selda Uygun. “Geç Antik Çağ ve Erken Hıristiyanlık Dünyasında Dinsel Su inanışları.” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (2018): 21-31. google scholar
• Yegül, Fikret. The Bath-Gymnasium Complex atSardis. Harvard Üniversitesi Yayınları, 1986. google scholar
• Zachos, Konstantinos L. An Archaeological Guide to Nicopolis: Rambling Through the Historical, Sacred, and Civic Landscape. Athens: Scientific Committee of Nicopolis, 2015 google scholar