Balıkesir Kuva-yi Milliye Müzesi Koleksiyonundaki Bizans Dönemi Bronz Röliker Haçlar

Year 2023, Issue: 20, 563 - 590, 31.07.2023

Feride İmrana Sıddıki

https://doi.org/10.26650/artsanat.2023.20.1290116

Abstract

Kuva-yi Milliye Müzesi, Balıkesir’de Anafartalar Caddesi üzerine konumlandırılmıştır. Yapı, milli mücadele sırasında karargâh olarak kullanılmıştır. 1996 yılından itibaren müze olarak işlev görmektedir. Rölik, Hristiyan inancında, başta İsa olmak üzere kutsal kişilerden geriye kalan diş, kemik gibi kalıntılardır. Röliker ise Hristiyanlıkta kutsal sayılan İsa, aziz ve azizeler gibi kişilere ait kalıntıların ya da hayattayken temasta bulundukları nesnelerin konulduğu objelere verilen isimdir. Formlarına göre gruplandırılan rölikerlerin bir grubunu röliker haçlar oluşturmaktadır. Bu tür rölikerler, haç formunda olup kilit sistemiyle birleşen küçük kutucuklardır. Bu çalışma kapsamında Balıkesir Kuva-yi Müzesi Arkeolojik Eserler envanterine kayıtlı olan sekiz adet röliker haç tanıtılmıştır. Söz konusu röliker haçlar müzeye satın alma yoluyla kazandırılmıştır. Röliker haçların beşi tam olup üçünün aksam ve parçaları eksiktir. Haçlar genel anlamda iyi durumdadır. Eserler, üslup, kompozisyon ve ikonografik açıdan dikkat çekicidir. Haçların üzerinde “Çarmıhta İsa”, “Meryem Blakhernitissa” ve aziz tasvirleri yer almaktadır. Çalışma kapsamındaki haçlarda üç farklı üslup ve kompozisyonda betimlenmiş İsa ve iki farklı üslup ve kompozisyonda Meryem Blakhernitissa figürleri tespit edilmiştir. Söz konusu röliker haçlar, döküm tekniğinde yapılmış olup üzerleri kazıma ve kabartma tekniğinde süslenmiştir. Haçların benzer örnekleri göz önüne alındığında eserlerin 9.-12. yüzyıllar içinde üretildikleri anlaşılmaktadır. Makalede haçların katalog bilgilerine de yer verilmiştir.

Keywords

Bizans, Hritiyanlık, Maden sanatı, Balıkesir Kuva-yi Milliye Müzesi, Rölik, Röliker haç

Thanks

Balıkesir Kuva-yi Milliye Müzesi’nde gerçekleştirmiş olduğumuz çalışmalar esnasında gerekli kolaylığı sağlayan ve desteklerini esirgemeyen müze müdürü Sn. Aytekin YILMAZ’a ayrıca eserlerin çalışılmasında kolaylık sağlayan uzman arkeolog Sn. Ebru KUL’a, eserlerin çizimlerini yapan Sn. Arş. Gör. Furkan BİLİCİ’ye eserlerin fotoğraflarını çeken Sn. Başak ÇİMEN’e teşekkür ederim

Byzantine Period Bronze Reliquary Crosses in the Collection of the Balıkesir Kuva-yi Milliye Museum

Abstract

Kuva-yi Milliye Museum is located on Anafartalar Street in Balıkesir. The building was used as a headquarters during the national struggle. It has been functioning as a museum since 1996. Relics, in the Christian belief, are the remains of the holy people, especially Christ, such as teeth and bones. On the other hand, the reliquary is the name given to the objects in which the remains of persons such as Christ, saints which are considered sacred in Christianity, or the objects they came into contact with while alive are placed. A group of relics, which are grouped according to their forms, is composed of reliquary crosses. This kind of reliquary are small boxes in the form of a cross and combined with a lock system. Within the scope of this study, eight reliquary crosses registered in the Archaeological Artifacts inventory of Balıkesir Kuva-yi Milliye Museum were introduced. The reliquary crosses acquired were brought to the museum through purchase. Five of the reliquary crosses are complete and the parts of three are missing. Crosses are generally in good condition. The works are remarkable in terms of style, composition, and iconography. There are depictions of “Christ on the Cross”, “Mary Blachernitissa” and saints on the crosses. The reliquary crosses in question were made in the casting technique and they were decorated by engraving and relief technique. Considering the similar examples of crosses, the 9th-12th of the works is understood that they were produced over the centuries. The article also includes the catalog information of the crosses.

Keywords

Byzantium, Metal Art, Balikesir Kuva-yi Milliye Museum, Relic, Reliquary cross

References

• Acara Eser, Meryem. “Liturjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”. Kalanlar: 12. ve 13. yüzyıllarda Türkiye’de Bizans. Ed. Ayla Ödekan. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yayınları, 2007, 37-39.
• Acara Eser, Meryem. “Hıristiyanlıkta Haç Kültü ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Grup Haç”. Bizans ve Çevre Kültürler. Prof. Dr. S. Yıldız Ötüken’e Armağan. Ed. Sema Doğan ve Mine Kadiroğlu. İstanbul: Promat Matbaası, 2010, 27-43.
• Acara Eser, Meryem. “Komana Kazısı Metal Buluntularından Bir Grup: “Röliker Haçlar”. Komana Ortaçağ Yerleşimi. Ed. Deniz Burcu Erciyas ve Mustafa Nuri Tatbul. İstanbul: Ege Yayınları, 2015, 167-180.
• Altun, Feride İmrana. “Kapadokya Bölgesi Kaya Kiliselerinde Azize Paraskevi ve Azize Kyriaki Resimleri”. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 53 (Ağustos 2021): 50-70.
• Altun Sıddıki, Feride İmrana. Kapadokya Bölgesi Soğanlıdere Vadisin’de Üç Kilise. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020.
• Aydın, Ayşe. “Hıristiyan Dinindeki Martir-Aziz ve Rölik Kültürünün Kilikya-Isaurya Bölgesi Hıristiyanlığına Yansımaları”. Olba XVII (2009): 63-82.
• Bank, Alisa Vladimirovna. Byzantine Art In The Collections Of Soviet Museum. New York: Aurora Art Yayınları, 1978.
• Bilgili, Hülya. “Bizans Dönemi”. Anadolu Dökümün Beşiği. Ed. Önder Bilgi. İstanbul: Döktaş A.Ş. Kültür, 2004, 271.
• Bilgili, Hülya. “Röliker Haç”, Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans. Ed. Ayla Ödekan İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yayınları, 2007, 271.
• David Buckton. Byzantium Treasures of Byzantine Art And Culture, Londra: British Müzesi Yayınları. 1994.
• Bulgurlu, Vera. İstanbul Arkeoloji Müzeleri’ndeki Bizans Kurşun Mühürleri. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2007.
• Bouras, Laskarina ve Parani Maria. G. Lighting In Early Byzantium. Washington D. C: Dumbarton Oaks Bizans Koleksiyonu Yayınları, 2008.
• Buyruk, Hasan. “Giresun Müzesi’nde Bulunan Rölikerler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 29/7 (2013): 136-144.
• Böhlendorf Arslan, Beate. “Das Bewegliche Inventar eines Mittelbyzantinischen Dorfes: Kleinfunde aus Boğazköy”. Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15. Ed. Böhlendorf Beate Arslan ve Alessadra Ricci. İstanbul: Ege Yayınları, 2012, 351-368.
• Campbell, Sheila D. ve Anthony Cutler. “Enkolpion”. The Oxford Dictionary of Byzantium I, Ed. Alexander Kazdhan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 700.
• Corolyn, L. Connor. Bizans’ın Kadınları. Çev. Barış Cezar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2011.
• Cotsonis, John A. Byzantine Figural Processional Crosses. Washington D.C: Dumbarton Oaks Bizans Koleksiyonu Yayınları, 1994.
• Cotsonis, John A ve Kouroumali Maria. Greek, Roman and Byzantine Objects From the Archbishop Iakovos Collection. Washington DC: Harvard Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Çakmakçı, Zeynep. “Şükrü Tül Eski Eser Koleksiyonu’ndaki Bizans Dönemi Madeni Eserleri”. TÜBA-KED 15 (2017): 45-61.
• Çetin, Cengiz. “Isparta Müzesi’nden Bir Grup Bronz Eser”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20 (2015): 18-19.
• Drpic, Ivan. “The Enkolpion: Object, Agency, Self”. Gesta 57 (2018): 197-224.
• Elyiğit, Ufuk. “Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki Madeni Haç Örnekleri”. Art-Sanat Dergisi 18 (2022): 173-200. Doi: 10.26650/artsanat.2022.18.1090632
• Ferguson,George. Signs and Symbols In Christian Art. Londra: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1954.
• Frazer, Margaret E. ve Anthony Cutler. “Reliquary”. The Oxford Dictionary of Byzantium III. Ed. Alexander Kazhdan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 1779-1782.
• Kalavrezou, Ioli. “Bizans Sarayında İmparatorluk Törenleri ve Rölik Kültü”. Büyük Saray Kültürü (829-1204). Ed. Henry Maguire. Çev. Müfti Günay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017, 97-138.
• İncil. İstanbul: Kitabı Mukaddes Yayınları, 2022.
• Koçyiğit, Oğuz. “Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi Bizans Dönemi Maden Haçları”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 35/2 (2018): 110-121.
• Koutsikou, Chryssavgi. “Copper-Alloy Reliquery-Cross”. Everyday Life in Byzantium, Byzantine Hours. Works and Days in Byzantium. Ed. Demetra. Papanikola-Bakirtzi. Atina: Hellenic Culturel Heritage, 2002, 194.
• Köroğlu, Gülgün. Anadolu Uygarlıklarında Takı. İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, 2004.
• Köroğlu, Gülgün. “Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ Takıları”. 13. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Haz. Kadir Pektaş. İstanbul: Ege Yayınları, 2010, 417-426.
• Köroğlu, Gülgün ve Hüseyin Vural. “Sinop-Dikmen Nekropolü Kazılarında Ortaya Çıkarılan Geç Roma-Bizans Dönemi Takıları”. XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2016, 348-357.
• Kritzas, Charalambos B. “Funerary Inscription to Sergios”. Everyday Life in Byzantium, Byzantine Hours. Works and Days in Byzantium. Ed. Demetria. Papanikola-Bakirtzi. Atina: Hellenic Culturel Heritage, 2002, 544.
• Mathews, Thomas F. “Icons with Archangel Michael and the Virgin Orans”. The Gloryof Byzantium Art And Culture Of The Middle Byzantine Era A.D.843-1261. Ed. Helen C. Evans ve William D. Wixom. New York: Metropolitan Müzesi Yayınları, 1997, 45-46.
• Mathews, Thomas F. “The Fieschi Morgan Staurotheke”. The Glory of Byzantium Art And Culture Of The Middle Byzantine Era A.D.843-1261. Ed. Helen C. Evans ve William D. Wixom. New York: Metropolitan Müzesi Yayınları, 1997, 74-75.
• Ödekan, Ayla. “Röliker”. Kalanlar: 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans. Ed. Ayla Ödekan İstanbul: Vehbi Koç Vakfı Yayınları, 2007, 293.
• Öncü, Faruk, Çiçek Aydın, Seyhan Canan ve Karagöz Berkan. “Balıkesir Kent Rehberi 2022”. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, 2022.
• Öztaşkın, Gökçen Kurtuluş. “Stratonikeia Kenti Bizans Dönemi Liturjik Taş Eserleri”. Stratonikeia Çalışmaları I Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları. Ed. Bilal Söğüt. İstanbul: Ege Yayınları, 2015, 159-174.
• Papazotou, Georgia. “Gold Enkolpion With The Virgin”. Everyday Life in Byzantium, Byzantine Hours. Works and Days in Byzantium. Ed. Demetra Papanikola-Bakirtzi. Atina: Hellenic Culturel Heritage, 2002, 514.
• Peker, Nilüfer. “Erken Bizans’ta Bir Kişisel Dindarlık Objesi ve Yakarış, Duaları: Nysa Enkolpion’u”. Arkeoloji ve Sanat 159 (2018): 131-140.
• Peskova, Anna. “Byzantine Pendant Reliquary Crosses From the Territory of Medieval Rus”. Rome, Constantinople and Newly-Converted Europe. Archaeological and Historical Evidence. C. 2. Ed. Majiej Solomon ve Marcin Woloszyn ve Alexander Musin ve Perica Spehar. Krakow- Leipzig-Rzesz6w- Varşova: Leipziger Üniversitesi Yayınları, 2012, 403-443.
• Pitarakis, Brigitte. Les Croix-Reliquaries Pectorales Byzantines en Bronze. Paris: Picard, 2006.
• Pitarakis, Brigitte. “Pectoral Reliquary Cross”. Byzantium 330-1453. Ed. Robin Cormack ve Maria Vassilaki. Londra: Royal Academy of Arts Yayınları, 2008, 429.
• Podskalsky, Gerhard. “Cross”. Oxford Dictionary of Byzantium I. Ed. Alexander Kazhdan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 549-550.
• Pülz, Andrea M. Byzantinische Kleinfunde aus Ephesos: Ausgewahlte Artefakte aus Metali, Bein und Glas, Österreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2020.
• Rice, David Tablot. Art of the Byzantine Era. Londra: Thames and Hundson Yayınları, 1963.
• Sandin, K. Ayers. “Middle Byzantine Bronze Crosses of Intermediate Size: Form Use and Meaning”. Doktora tezi, The State University of New Jersey, 1992.
• Sevcenko, Nancy P “Virgin Blachernitissa”. The OxfordDictionary of Byzantium. III. Ed. Alexander Kazdhan. New York: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 2170-2171.
• Sözlü, Halil. “Balıkesir’de Türk İslam Dönemi Eserleri”. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kent Arşivi Yayınları, 2022.
• Taft, Sarah. “Reliquary Cross”. The Glory of Byzantium Art And Culture Of The Middle Byzantine Era A.D. 843-1261. Ed. Helen C. Evans ve William D. Wixom. New York: Metropolitan Müzesi Yayınları, 1997, 169.
• Taft, Robert F. ve Alexander Kazhdan. “Cult of the Cross”. The Oxford Dictionary of Byzantium I. Ed. Alexander Kazhdan. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 1991, 551-553.
• Timothy, Gregory. Bizans Tarihi. Çev. Esra Ermet. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Tsaklos, Antonios. “Copper-Alloy Reliquery-Cross”. Everyday Life in Byzantium, Byzantine Hours. Works and Days in Byzantium. Ed. Demetra Papanikola-Bakirtzi. Atina: Hellenic Culturel Heritage, 2002, 189.
• Ünal, Ceren. Bizans Sikkelerinde Kutsal Kişi Tasvirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Ünlüler, Yakup. “Kapadokya Bölgesi Müzelerindeki Bizans Dönemine Ait Madeni Haçlar”. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Yaman, Hüseyin. “Small Finds for the Dating of a Tomb at Amorium”. Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, Veröfentlichungen des Deutschen Archaologischen Instituts İstanbul. Ed. Böhlendorf Beate Arslan ve Alessadra Ricci. İstanbul: Ege Yayınları, 2012, 331342.