On Chief Architect Kasim Agha and his Waqf

Yıl 2024, Sayı: 21, 103 - 135, 31.01.2024

Aysu Ateş

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1365164

Öz

In the architectural environment of the 17th century, where the relations between art and politics were intertwined, one of the most striking people was Architect Kasim Agha. Kasim Agha, who participated in palace intrigues rather than architecture and established relations with political figures such as the queen mother, grand vizier, and sultan’s hodja, played a role in 17th-century Ottoman political life with his efforts to bring Köprülü Mehmed Pasha to the grand vizierate. Kasim Agha, who left the chief architect in 1651 and became the kethüda (chamberlain) of Turhan Sultan, found a place in the Ottoman chronicles due to her political relations. However, he is among the important architectbuilders of the century, within the framework of the financial power he acquired, as he built a darülhadis in Istanbul and built complexes, fountains, inns, bridges, and waterways in the Balkans. The study focuses mainly on his waqf dated 1641, and in addition to the structures he built, the architect’s origin, his mansion, his family members, his architecture, and his political struggles are examined. In the study, which is based on Kasim Agha’s waqf, Ottoman archive documents, Ottoman chronicles, and kadi registers, Kasim Agha’s life was tried to be illuminated in various aspects.

Anahtar Kelimeler

Kasim Agha, Chief Architect, Architectural History, Ottoman Architecture, 17th-century

Mimarbaşı Kasım Ağa ve Vakfı Üzerine

Öz

Sanat ve siyaset ilişkilerinin içe içe geçtiği 17. yüzyılın mimarlık ortamında, çağın dikkat çeken isimlerinden birisi Mimar Kasım Ağa’dır. Mimarlıktan ziyade saray entrikalarına katılan ve devrin siyasi otoritesini temsil eden valide sultan, sadrazam ve padişah hocası gibi kişiler ile yakın ilişki kuran Kasım Ağa, yakın dostu Köprülü Mehmed Paşa’yı sadarete getirme yönündeki çabalarıyla Osmanlı siyasetinde de etkin rol oynamıştır. 1651 yılında başmimarlığı bırakarak Valide Hatice Turhan Sultan’ın kethüdası olan Kasım Ağa, siyasi bağları sebebiyle Osmanlı kroniklerinde geniş yer bulmuştur. Siyasal nüfuzunun da etkisiyle zamanla edindiği maddi güç sayesinde başkent İstanbul’da kendi adına bir dârülhadis ve kökeninin dayandığı Balkanlarda külliye, çeşmeler, han, köprü ve suyolları inşa ettirmesi dolayısıyla aynı zamanda yüzyılın mimar-banileri arasındadır. 1641 yılında kendi adına vakıf kuran Kasım Ağa’nın ağırlıklı olarak vakfiyesi üzerinden ele alındığı bu çalışmada, inşa ettiği yapıların yanı sıra, mimarın kökeni, İstanbul’daki konağı, aile üyeleri, mimarlık süreci ve siyasi mücadeleleri incelenmiştir. Kasım Ağa Vakfiyesi, Osmanlı arşiv belgeleri, vakayinameler ve kadı sicillerine dayanarak Kasım Ağa’nın yaşamı çok yönlü olarak irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kasım Ağa, Başmimar, Mimarlık Tarihi, Osmanlı Mimarisi, 17. Yüzyıl

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan ve Uğur Demir. Turhan Sultan. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016. google scholar
• Afyoncu, Fatma. XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2011. google scholar
• Ahmet Refik. Türk Mimarları. İstanbul: Sander Yayınları, 1977. google scholar
• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1986. google scholar
• Ateş, Aysu. “17. Yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağı’nın Arka Planı: Başmimar-Bâni-Yapı İlişkisi.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2022. google scholar
• Ateş, Aysu. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimar-Bâniler.” 3. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Özet Kitabı. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2022, 68-69. google scholar
• Ateş, Aysu. “Şehzadebaşı’nda Mimar Kasım Ağa Dârülhadisi.” Sanat Tarihi Dergisi 32 (2022): 1395-1413. google scholar
• Ateş, Aysu. “Maktûl Mimarbaşı Mustafa Ağa.” Sanat Tarihi Yıllığı 32 (2023): 89-114. google scholar
• Ateş, Aysu. “Sinan’ı Vakfiyesinden Okumak.” Mimar Sinan. Haz. Mustafa Çağhan Keskin. İstanbul: İBB Yayınları, 2023, 36-69. google scholar
• Behcetî İsmail Hakkı El-Üsküdarî. Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar. Haz. Bedi N. Şehsuvaroğlu. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1976. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri Selim III (AE. SSLM.III) 386/22289, 20 Rebiülahir 1210 (3 Kasım 1795). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Ali Emiri Mustafa II (AE. SMST.II.) 25/2479, 29 Şevval 1114 (18 Mart 1703). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e) 1130/50, 13 Cemaziyelevvel 1059 (25 Mayıs 1649). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Evkaf (C.EV.) 312/15852, 29 Şaban 1257 (16 Ekim 1841). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Evkaf (C.EV.) 255/13036, 29 Zilhicce 1258 (31 Ocak 1843). google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Maarif (C. MF) 103/5149, 29 Muharrem 1174 (10 Eylül 1760). google scholar
• Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi 3. Kitap: İstanbul -Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-. Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı ve İbrahim Sezgin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999. google scholar
• Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi 5. Kitap: İstanbul -Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 307 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-. Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve İbrahim Sezgin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001. google scholar
• Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi 8. Kitap: İstanbul -Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-. Haz. Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı ve İbrahim Sezgin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003. google scholar
• Çınar, Hüseyin ve Miyase Koyuncu Kaya. Vakıflar Kaynakçası. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2015. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Kasım Ağa.” Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. 2 İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008, 17-18. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Çinili Külliye.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 519-522. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Yok Olan Bir Yapı: Kemankeş Kara Mustafa Paşa Külliyesi.” Yıldız Demiriz Armağanı. İstanbul: Simurg Yayınları, 2001, 33-39. google scholar
• Dashi, Sülejman. Fjalor Enciklopedik Shqiptar. Tiran: yy. 2008. google scholar
• Derin, Fahri Çetin. “Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi’nâne’si Tahlil ve Metin Tenkidi.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1993. google scholar
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2011. google scholar
• Diker, Hasan Fırat. “Topkapı Sarayında Revan ve Bağdat Köşkleri.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2000. google scholar
• Eldem, Sedad Hakkı. Köşkler ve Kasırlar. 1. Cilt. İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, 1969. google scholar
• Emre, Necmettin. “Ahmet Refik’in Türk Mimarları Adlı Eseri Hakkında.” Arkitekt 01/73 (1937): 11-13. google scholar
• Eyice, Semavi. “Büyük Valide Han.” TDV İslam Ansiklopedisi. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, 516-517. google scholar
• Eyice, Semavi. “Mimar Kasım Hakkında.” Belleten XLIII/ 172 (1979): 767-808. google scholar
• Frasheri, Alfred ve Neki Frasheri. Frasheri Ne Historine E Shqiperise. Tiran: PrintAL, 2014. google scholar
• Hüseyin Efendi Ayvansarâyî, Alî Sâtı‘Efendi, Süleymân Besîm Efendi. Hadîkatü’l-Cevâmi‘ İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî Yapılar. Haz. Ahmet Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001. google scholar
• İstanbul Kadı Sicilleri 49 Ahi Çelebi Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1063-1064/M. 1652-1653). google scholar
• Ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür A.Ş Yayınları. 2019. google scholar
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-I Refîa) Mahkemesi 37 Numaralı Sicil(H. 1047/M. 1637-1638). google scholar
• Ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2011. google scholar
• İstanbul Kadı Sicilleri, 51 İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073/M. 1661-1663) Ed. google scholar
• Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları, 2019. google scholar
• Kahraman, Hüseyin. “Kemankeş Kara Mustafa Paşa Vakıfları.” Yüksek Lisans Tezi, Burdur Mehmet Âkif Ersoy Üniversitesi, 2019. google scholar
• Karaçay Türkal, Nazire. “Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca.1106/1654-7 Şubat 1695).” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012. google scholar
• Kemalettin, A. “Mimar Koca Kasım Ali.” Arkitekt 05/41(1934): 147-150. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “Atik Sinan: Mitler ve Gerçekler Arasında Bir Osmanlı Mimarı.” METU Journal of Faculty of Architecture 39 (2022): 75-104. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “‘üstâd ibni üstâd’: Erken Osmanlı Mimarlığında Babalar ve Oğullar.” Sanat Tarihi Yıllığı 32 (2023): 347-365. google scholar
• Kumbaracılar, İzzet. “Türk Mimarları.” Arkitekt 02/74(1937): 59-60. google scholar
• Mayer, Leo Aryeh. Islamic Archtitecs and their Works. Cenevre: Imprimerie Albert Kündig, 1956. google scholar
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. III. Cilt. Haz. Nuri Akbayar. Çev. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. google scholar
• Mustafa Nuri Paşa. Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, III-IV. Haz. Neşet Çağatay. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992. google scholar
• Naîmâ Mustafa Efendi. Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn). Haz. Mehmet İpşirli, VI. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
• Naîmâ Mustafa Efendi. Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn). Haz. Mehmet İpşirli, V. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
• Naîmâ Mustafa Efendi. Târih-i Na‘îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn). Haz. Mehmet İpşirli, IV. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. google scholar
• Nayır, Zeynep. “Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmed Külliyesi ve Sonrası (1609-1690).” Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1975. google scholar
• Orgun, Zarif. “Hassa Mimarları.” Arkitekt 12/ 96 (1938): 333-342. google scholar
• Özgül, İbrahim. “Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l Ebrâr adlı eseri (1299-1648) Tahlil ve Metin.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2010. google scholar
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TKG.KK), Vakf-ı Cedit Defterleri (VKF. Cd.) 62, 29 Zilkade 1050 (12 Mart 1641). google scholar