Comparative Analysis of Geometric Patterns of Hagia Sophia Mosque in Pre-Islamic and Post-Islamic Periods

Yıl 2024, Sayı: 21, 289 - 321, 31.01.2024

Serap Ekizler Sönmez

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1353894

Öz

This study will investigate the compass-ruler construction technique and geometric systems used to create the intricate geometric patterns found in the Hagia Sophia Mosque. Geometric patterns are prevalent in Islamic architecture, and after the 9th century, they became increasingly complex and started to define the Islamic period. Geometric patterns, which exist at the intersection of science and art, are often only represented in scientific research through defining shapes, disregarding the geometry inherent in their construction. The origin of constructing patterns with a compassruler can be traced back to the geometry of Euclid (3rd century BC). In this study, we will analyse the Hagia Sophia Mosque patterns using the traditional method of construction and compare pre- and post-Islamic period patterns. The analysis will introduce the term “nizamî” (compliant with rules) to the literature for the first time and emphasise its significance in correct construction. The article will examine the rationale behind incorporating the term “Islam” into the titles of geometric patterns. Additionally, the minbar of Hagia Sophia Mosque will be used as a document study to determine the age of the patterns found in it. The article aims to investigate the possibility of geometric patterns, which are generally studied in the context of art history, having documentary significance for the history of science and cultural history when analysed.

Anahtar Kelimeler

Geometric pattern, Turkish Islamic Art, Hagia Sophia Mosque, Minbar, Nizâmî Pattern

İslam Öncesi ve Sonrası ile Ayasofya Camii Geometrik Desenlerinin Mukayeseli Analizi

Öz

Bu çalışmada Ayasofya Camii’nde yer alan geometrik desenlerin pergel-cetvel (çizgilik) konstrüksiyonu ile çizimine ve arkalarında yatan geometrik sistemlere odaklanılmıştır. Neredeyse tüm İslam coğrafyasında sayısız örnekle ve özellikle 9. yüzyıldan sonra daha ileri pergel-cetvel konstrüksiyon bilgisi gerektiren tasarımlarla karşımıza çıkan geometrik desenleri İslam Dönemi’nin âdeta bir kimliği hâline getiren özellikler vardır. Bilim ve sanatın kesişim kümesinde olan geometrik desenler, genellikle yapısındaki geometri göz ardı edilerek sadece tespitler üzerinden bilimsel çalışmalara yansımaktadır. Pergel-cetvel konstrüksiyonu ile bir desenin inşası kaynağını Öklid (MÖ 3. yüzyıl) geometrisinden almaktadır. Bu çalışmada, geleneğe ait olan bu inşa metodu kullanılarak Ayasofya Camii’nde yer alan desenlerin analizleri yapılmış ve İslam Öncesi Dönem uygulamaları ile sonrasında ortaya konulan desenler mukayese edilmiştir. Ayasofya özelinde yapılan bu mukayese ile birlikte genel bir İslam öncesi ve sonrası sürecine dair değerlendirmede bulunulmuştur. Desenlerin analizinde ilk kez bu makale ile literatüre kazandırılan “nizamî” kelimesine açıklık getirilerek doğru bir konstrüksiyon için önemine değinilmiştir. Bunların neticesinde genel olarak geometrik desenleri tanımlarken kullanılan başlıklarda “İslam” kelimesinin yer almasının sebepleri masaya yatırılmıştır. İlave olarak cami minberinde yer alan desenlerin yapısı üzerinden Ayasofya Camii minberinin tarihlendirilmesine dair bir öneride bulunulmuştur. Bu çalışma ile birlikte sanat tarihi bağlamında ele alınan geometrik desenlerin analiz boyutu ile bilim tarihi, hatta kültür tarihi yazımı için de bir vesika değeri taşıyıp taşımadığı sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Geometrik Desen, Türk-İslam Sanatı, Ayasofya Camii, Minber, Nizamî Desen

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed, Said Öztürk ve Yaşar Baş. Üç Devirde Bir Mabed Ayasofya. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2005. google scholar
• Altın, Alper. “Türk-İslam Sanatı Geometrik Süslemesinde Ali İsminin Üç Kollu Çarka Uyarlanması”. Akademik Hassasiyetler 6/23 (2019): 23-54. google scholar
• Apa Kurtişoğlu, Gülay. “Anadolu Selçuklu Döneminin İki Minberi: Amasya Burma Minare Camii Minberinin Divriği Ulu Camii Minberiyle İlişkisi Üzerine.” Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 11 (2014): 93-126. google scholar
• Bayrakal, Sedat. Erken Dönem Osmanlı Minberleri. İstanbul: Gökkubbe, 2008. google scholar
• Bonner, Jay. Islamic Geometric Patterns: Their Historical Development and Traditional Methods of Construction. New York: Springer, 2017. google scholar
• Bozkurt, Nebi. “Minber.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 30. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 101-103. google scholar
• Buitrago, Antonia Redondo and Dirk Huylebrouck. “Nonagons in the Hagia Sophia and the Selimiye Mosque.” Nexus Network Journal 17 (2015): 157-181. google scholar
• Cromwell, Peter. “A Modular Deseign System Based on the Star and Cross Pattern.” Journal of Mathematics and the Arts 6/1 (2012): 29-42. google scholar
• Diker, Hasan Fırat. Ayasofya ve Onarımları. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları, 2010. google scholar
• Dönmez, Ali. Matematiğin Öyküsü ve Serüveni Dünya Matematik Tarihi Ansiklopedisi. 4. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2002. google scholar
• Ekizler Sönmez, Serap. Mimar Sinan’ın İzinde Geometrik Desenler Atölyesi. İstanbul: Ketebe, 2023. google scholar
• Ekizler Sönmez, Serap. Anadolu Selçuklu Sanatının Geometrik Dili. İstanbul: Ketebe, 2020. google scholar
• Ekizler Sönmez, Serap. “Ayasofya Minberinde Yer Alan Bir Geometrik Desenin Analizi ve Sistemi Oluşturan Parçalardan Yeni Tasarımlar.” İstanbul: Ayasofya Müzesi Yıllığı 15 (2020): 183. google scholar
• Ekizler Sönmez, Serap. Mimar Sinan Cami Minberlerinde Beşgen Geometrik Desenler. İstanbul: İstanbul Tasarım Yayınları, 2016. google scholar
• Ekizler Sönmez, Serap. İslam Mimarisinde Hendesî Desenler Topkapı Tomarı ve İslâm Mimarisinde Geometrik Desenlere Küllî Bakış. İstanbul: Hassa Mimarlık, 2024. google scholar
• Ekizler Sönmez, Serap. Bir Osmanlı Mirası, Eyüp Mimarisinden Geometrik Desenler. İstanbul: Eyüpsultan Belediyesi Yayınları, 2021. google scholar
• Gündüz Küskü, Sema. “Bir Sanatçı, İki Minber: Manisa Ulu Cami (1376) ve Bursa Ulu Cami (1399) Minberleri Üzerinden Düşünceler.” Turkish Studies 17 (2021): 155-175. google scholar
• Haddad, Makram. Kitâbün fîmâ Yahtâcü İleyhi’s-Sânîi min A’mâli’l- Hendese li Ebi’l-Vefâ el-Bûzcânî. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020. google scholar
• Hankin, Ernest Hanbury. “On Some Discoveries of The Methods of Design Employed in Mohammedan Art.” Journal of the Society of Arts 53 (1905): 461-477. google scholar
• Hogendijk, P. Jan. “How Trisections of The Angle Were Transmitted From Greek to Islamic Geometry.” Historia Mathematics 8 (1981): 417-438. google scholar
• İrteş, M. Semih. “Ayasofya Camiinde Osmanlı Tezyinatına Ait En Eski Örnek: Minber Tezyinatı.” Ayasofya-i Kebir Cami-i ŞerifSempozyumu Tam Metin Bildiriler Kitabı. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020, 441-456. google scholar
• Kaya, İlkgül. “Trabzon’daki Ayasofya Kilisesi’nin Kayıp Omphalionu.” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 45 (2021): 260-275. google scholar
• Kökçü, Ayşe. “Resimli Gazetede Teslis-i Zâviye Messelesi The Problem.” Dört Öge 4 (2013): 121138. google scholar
• Mülayim, Selçuk. Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler Selçuklu Çağı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982. google scholar
• Oflaz, Abdulhalim. “Nûreddîn Zengî’nin, Selâhaddîn Eyyûbî Eliyle Gerçekleşen Hayalleri.” Journal of Islamic Jerusalem Studies 18/3 (2018): 19-34. google scholar
• Ongen, Sinan ve Namık Aysal. “Ayasofya’da Opus Sectile Döşemesi: Omphalion Taşları.” Ayasofya Müzesi Yıllığı 18 (2020): 93-98. google scholar
• Süveysi, Muhammed. “Hendese.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 17. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 96-199. google scholar
• Taşkan Demet ve Alzahraa Behzad Ismaeel. “Mimari Bir Eleman: Maşrabiye.” Art-Sanat 17 (2022): 475-496, https://doi.org/10.26650/artsanat.2022.17.841296 google scholar
• Yılmaz, Can. “Minberin Cami Mimarisinde Kullanımı.” Din Bilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi 8/2 (2008): 20-21. google scholar