Dericilik Tarihinin Yok Olmaya Yüz Tutmuş Mirası: Isparta Tarihî Deri Fabrikası

Yıl 2024, Sayı: 21, 415 - 437, 31.01.2024

Ayşe Betül Gökarslan

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1368383

Öz

Tarihî Deri (Debbağ-Şayak) Fabrikası, 19. yüzyılın sonlarında Isparta ilinin Yenice ve Dere Mahallelerinin kesişim noktasında, Hüseyin Baş Değirmeni’nin yakınlarındaki geniş bir arazide inşa edilmiştir. 1950’li yıllara kadar kullanılan, daha sonra el değiştirerek iplik fabrikası olarak kullanıma açılan yapı, deri fabrikası olarak kullanımda olduğu dönemde Anadolu’nun farklı bölgelerine ve İstanbul’a deri, kösele, vidala, oskar (inek derisinden üretilen ayakkabı) üretmiştir. Deri Fabrikası, bölgenin endüstri tarihini simgeleyen endüstri miraslarından biri olmasına rağmen özgün işlevi ile kullanılamamasından dolayı atıl kalmış, tescillenmemiş ve Yalvaç Deri Fabrikası kadar tanınmamıştır. Kurumsal ve yerel yönetimlerden kaynaklı sorunların yanı sıra, üç farklı dönemden oluşan yapıda özellikle son dönemde yapılan tadilatlar sonucu ciddi tahribatlar meydana gelmiştir. Gerek kamusal gerekse kullanıcı kaynaklı bozulmalara uğrayan yapı, acil önlemler alınmadığı takdirde birkaç sene içerisinde yıkılma tehlikesiyle yüz yüzedir. Yapı, üst örtünün ve ara katın kaldırılması sebebiyle olumsuz iklim koşullarından da fazlasıyla etkilenmektedir.
Bu çalışmada Isparta’nın atıl kalan ancak çok önemli bir iş kolu olan dericilik tarihine ait bir endüstri mirası yapısının korunmasına dikkati çekmek amaçlanmış, konu ile ilgili çözüm önerileri geliştirilmiştir. Bu çalışma kapsamında yerinde gözlem, fotoğraf ve kroki ile belgeleme, yazılı ve görsel arşiv taraması yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Isparta, Deri Fabrikası, Debbağ, Dericilik, Mimari Koruma

Extinct Heritage of Leathering History: Historical Leather Factory in Isparta

Öz

The Historical Leather (Debbağ-Şayak) Factory was built in the late 19th century on a large land near the Hüseyin Baş Mill, at the intersection of Yenice and Dere Districts of Isparta province. The building, which was used until the 1950s and then changed hands and was used as a thread factory, produced leather, leather, screws and oskar (shoes made of cow leather) for different parts of Anatolia and Istanbul when it was in use as a leather factory. Although the Leather Factory is one of the industrial heritages symbolizing the industrial history of the region, it remained idle, unregistered and not as well-known as the Yalvaç Leather Factory because it could not be used for its original function. In addition to the problems arising from corporate and local governments, serious damage has occurred in the structure, which consists of three different periods, especially as a result of the recent renovations. The building, which has suffered deterioration both from public and user sources, is in danger of collapsing within a few years unless urgent measures are taken. The building is also heavily affected by adverse climatic conditions due to the removal of the upper cover and intermediate floor. This study aims to draw attention to the preservation of an industrial heritage structure belonging to the history of leathermaking, which remains idle but is a very important business branch of Isparta, and solutions on the subject have been developed. Within the scope of this study, on-site observation, documentation with photographs and sketches, and written and visual archive scanning were carried out.

Anahtar Kelimeler

Isparta, Leather Factory, Tannery, Leatherwork, Architectural Conservation

Kaynakça

• Akdemir, Muhammet Sadık. XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta (Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayat). 2. cilt. Isparta: Isparta Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2008. google scholar
• Arslan, Recep. “19. Yüzyıldan 20. Yüzyılın Başlarına Safranbolu’da Debbağhaneler”. Avrasya Beşeri Bilim Araştırmaları Dergisi 2 (2021): 90-110. google scholar
• Bozkurt, Nebi. “Deri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, 174-175. google scholar
• Böcüzade, Süleyman Sami. Kuruluşundan Bugüne Kadar Isparta Tarihi. İstanbul: Serenler Yayını, 1983. google scholar
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991. google scholar
• Delibaş, Selma. “Osmanlı Sarayında Deri”. Deri/Leather Fashion Dergisi 33 (1989): 1-7. google scholar
• “Deri Fabrikası Çalışmaya Başladı”. Isparta. 28 Nisan 1948, 1. google scholar
• Dilek, Aylin ve Saadet Nihal Coşkun. “Karacasu’da Unutulmaya Yüz Tutmuş Dokumaların Çeşitli Derilerle Modernize Edilerek Canlandırılması”. I. Ulusal El Sanatları Sempozyumu 24-26 Nisan 2008. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2008, 546-554. google scholar
• Dilmen, Hilmi. “Isparta’da Tabaklık”. Ün Dergisi 37 (1937): 529-530. google scholar
• Erdoğan, Sezen. “Tek parti döneminde Isparta (1923-1950)”. Yüksek lisans tezi, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, 2021. google scholar
• Gökarslan, Ayşe Betül ve Duygu Köse. “Kırsaldan Kente Miras Endüstri Arkeolojisine İki Örnek: Isparta Bıtrak ve Hüseyin Baş Değirmenleri”. Kent Akademisi 16 (2023): 1162-1185. https://doi. org/10.35674/kent.1223597. google scholar
• Güllü, Ömer. “Isparta İktisadiyatının Tarihsel Durumuna Bir Bakış I-II-III-IV”, Ün Dergisi 3-4 (1937): 34-38. google scholar
• “Isparta”. Yurt Ansiklopedisi Türkiye İl İl Dünü Bugünü Yarını. 5. cilt. İstanbul: Anadolu Yayıncılık, 1982, 3570. google scholar
• Isparta 1880-1980. Isparta: Isparta Valiliği, 2001. google scholar
• Isparta 1923-1938. Ankara: Ankara Basım ve Ciltevi, 1938. google scholar
• Isparta 1967 İl Yıllığı. Isparta: Isparta Valiliği, 1968. google scholar
• Isparta Vilayeti İdare Coğrafyası - 1932. Ankara: Başbakanlık Yayınları, 1999. google scholar
• “Isparta’nın İlk Müslüman Girişimleri”. Erişim 01 Ocak 2021. https://www.son32.com/haber/ ispartanin-ilk-musluman-girisimcileri google scholar
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş, 1978. google scholar
• Katırcıoğlu, Nuri. Bütün Isparta. Ankara: Bereket Matbaası, 1958. google scholar
• Kıstır, Mehmet Rafet, Hilal Tuncer ve Ayşe Betül Gökarslan. “Bir Endüstri Mirasının Korunarak Yaşatılması ve Yeni İşlevi: Isparta-Yalvaç Tarihi Deri Fabrikası”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 63 (2017): 635-653. google scholar
• Koizhaiganova, Meruyert, Ayşegül Koyuncu Okça ve Saadet Nihal Coşkun. “Karacasu Dericiliği ve Günümüzdeki Durumu”. Social Sciences 3 (2016): 243-257. google scholar
• Küçükerman, Önder. Geleneksel Türk Dericilik Sanayisinden Sanayi Devrimi’ne Geçişin Boğaziçi’ndeki Temsilcisi: Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası. İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2020, 378-384. google scholar
• Sarıtunç, Berrin. “Safranbolu’da Kültür Hazinesi Olarak Tabağ Ahmet Bey Tabakhanesi ve Dericilik Geleneği”. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi 6 (1) (2023): 51-74. google scholar
• Sevinç, Necdet. Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Düzeni. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1985. google scholar
• Süldür, Enver. İkinci Isparta Tarihi. İzmir: Üstün Sanat Matbaası, 1951. google scholar
• Tekin, Zeki. “Osmanlı Debbağhanelerinde Kullanılan Aletler ve Dericilik Tabirleri”. İlim ve Sanat Dergisi 37 (1993): 51-56. google scholar
• Temuçin, Kadir. “Isparta İlinde Sanayinin Gelişimi ve Yapısı”. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi, Coğrafi Bilimler Dergisi 4 (2004): 87-104. google scholar
• Tozun, Hatice ve Nadide Çınar. “Kültürel Miras Bağlamında Derilerin Fiziksel Özellikleri ve Ham Derinin İşlenmesi”. Sanat Tarihi Dergisi (2020): 371-397. google scholar
• Yelmen, Hasan. Türk Dericiliği 2400 Yaşında. İstanbul: Derimod Yayınevi, 2005. google scholar
• Yüzbaşı, Esin ve Bayram Akça. “1923-1980 Yılları Arasında Isparta Sanayisi ve Ekonomiye Katkıları”. Gazi Akademik Bakış Dergisi 28 (2021): 303-330. google scholar