Bursa’daki Osmanlı Yapılarının Geç Antik ve Bizans Dönemi Kapı Çerçeveleri

Yıl 2024, Sayı: 21, 617 - 635, 31.01.2024

Ayşın Özügül

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1294411

Öz

Bursa’da Geç Antik ve Bizans Dönemleri’ne ait süsleme elemanlarının kullanıldığı çok sayıdaki Erken Osmanlı Dönemi yapısı, devşirme malzeme kullanımı olgusu üzerine araştırmalarda sıklıkla yer bulmuştur. Sütun başlık, kaide ve gövdeleri, korniş blokları, templon parçaları, korkuluk levhaları, kapı çerçeveleri gibi çeşitli türde ve çok sayıdaki yeniden kullanılmış mermer mimari ve litürjik eşyalara ait elemanlar içinde sadece sütun başlıklarından bazıları yayınlarda ayrıntılı yer almış, kapı çerçevelerine ise neredeyse hiç değinilmemiştir.
Çekirge semtindeki, Hüdavendigâr Camii (1364/1365-1385), Hisar içinde Lala Şahin Paşa Medresesi (14. yüzyıl ilk yarısı) ve Kaplıca Hamamı yakınındaki Hatice Sultan Türbesi (16. yüzyıl ilk yarısı) Bursa’da Geç Antik ve Bizans Dönemi’ne ait kapı çerçevelerinin bulunduğu yapılardır. Bu çalışmada adı geçen yapılardaki söve, lento ve lento taçlarının belgelenerek özelikle silme profilleri bakımından ayrıntılı değerlendirilmesi ve tarih önerileri getirilmesi amaçlanmıştır.
Ele alınan kapı çerçevelerinde küçük farklılıkla birbirinden ayrılan on iki farklı silme düzenlemesi saptanmış, benzerlerine dayanarak bir kısmı 5.-6. yüzyıla tarihlendirilmiş, bazılarının ise Orta veya Geç Bizans Dönemi’ne ait oldukları belirlenmiştir. Lala Şahin Paşa Medresesindeki Gebze rudistli kireçtaşından işlenmiş olan söveler ve lento dışındaki bütün çerçeveler Prokonnesos mermerindendir.

Anahtar Kelimeler

Kapı çerçevesi, Bizans mimarisi, Bursa, Devşirme malzeme, Mimari süsleme

Late Antique and Byzantine Doorframes of Ottoman Buildings in Bursa

Öz

A large number of Early Ottoman buildings in Bursa, in which architectural sculpture elements belonging to the Late Antique and Byzantine periods were reused, have often found a place in research on the use of spolia phenomenon. From the numerous reused marble architectural sculptures and liturgical furnishings elements of various types such as column capitals, shafts and bases, cornice blocks, templon pieces, parapet slabs, and doorframes, only some of the column capitals were included in the publications in detail, while door frames were hardly mentioned.
Hüdavendigâr Mosque (1364/1365-1385) in Çekirge, Lala Şahin Paşa Madrasa (first half of the 14th century) in Hisar and Hatice Sultan Tomb (early 16th century) near the Kaplıca Bath are the structures with doorframes from the Late Antique and Byzantine periods in Bursa. This study aimed to document the jambs, lintels and lintel crowns in the aforementioned buildings, to evaluate them in detail, especially in terms of moulding profiles, and to offer date suggestions.
Twelve moulding profiles, which distinguish from each other with small distinctions were detected in the doorframes, some of them belonging to the 5th and 6th centuries, while others to the Middle and Late Byzantine age. All frames except the jambs and lintel, which are made of rudist limestone of Gebze in Lala Şahin Paşa Madrasa, are made of Proconnesian marble.

Anahtar Kelimeler

Doorframe, Byzantine architecture, Bursa, Spolia, Architectural sculpture

Kaynakça

• Nuşin Asgari. “Roman and Early Byzantine Marble Quarries of Proconnesus.” The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-İzmir, 23-30/IX/1973. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1978, 467-480. google scholar
• Asgari, Nuşin. “The Proconnesian Production of Architectural Elements in Late Antiquity, Based on Evidence from Marble Quarries.” Constantinople and Its Hinterland. Ed. Cyril Mango and Gilbert Dagron. Aldershot: Variorum 1995, 263-288. google scholar
• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2004. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 1966. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı ve İ. Aydın Yüksel. İlk 250 Senenin Osmanlı Mimârîsi. İstanbul: Baha Matbaası, 1976. google scholar
• Barsanti, Claudia ve Andrea Paribeni. “La diffusione del Marmo Proconnesio nelle Marche in etâ Classica e Paleocristiana: il Ruolo del Porto di Ancona.” Hortus Artium Mediaevalium 22 (Mayıs 2016): 200-214. google scholar
• Baykal, Kazım. Bursa ve Anıtları. İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı, 1982. google scholar
• Borghini, Gabriele. Marmi Antichi. Roma: Edizioni de Luca, 1997. google scholar
• Bouras, Charalampos. “Les Portes et les Fenetres en Architecture Byzantine: Etude sur leur Morphologie, leur Construction et leur Iconographie”. Doktor tezi, Paris Üniversitesi, 1964. google scholar
• Çetintaş, Sedat. Türk Mimari Anıtları: Osmanlı Devri Bursa’da İlk Eserler. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1952. google scholar
• Dennert, Martin. Mittelbyzantinische Kapitelle, Studien zu Typologie und Chronologie. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GMBH, 1997. google scholar
• Ersen, Ahmet. Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, 1986. google scholar
• Eyice, Semavi. “Hüdâvendigâr Külliyesi.” TDV İslam Ansiklopedisi. 18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 290-295. google scholar
• Gabriel, Albert. Une Capitale Turque, Brousse-Bursa. Paris: E. De Boccard, 1958. google scholar
• Goodwin, Godfrey. “The Reuse of Marble in the Eastern Mediterranean in Medieval Times.” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1 (1977): 17-30. google scholar
• Gough, Mary. Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey. Based on the Work of Michael Gough. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1985. google scholar
• Hellenkemper, Hansgerd ve Friedrich Hild. Neue Forhchungen in Kilikien. Viyana: Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1986. google scholar
• Hjort, 0ystein. “The Sculpture of Kariye Camii.” Dumbarton Oaks Papers 33 (1979): 199-289. google scholar
• Kautzsch, Rudolf. Kapitellstudien. Beitrage zu Einer Geschichte des Spatantiken Kapitells im Osten vom Vierten bis ins Siebente Jahrhundert. Studien zur Spatantiken Kunstgeschichte 9. Berlin/ Leipzig: W. de Gruyter, 1936. google scholar
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, 2007. google scholar
• Kuran, Aptullah. Mosque in Early Ottoman Architecture. Chicago: Chicago Üniversitesi Yayınları, 1968. google scholar
• Mamaloukos, Stavros. “Observations on the Doors and Windows in Byzantine Architecture”. Masons at Work: Architecture and Construction in the Pre-Modern World. Ed. Robert Ousterhout, Renata Holod, Lothar Haselberger, Arthur Thourson Jones. Philadelphia: Pennsylvania Üniversitesi, Ekim 2012, 1-38. google scholar
• Naccache, Alice ve Jean-Pierre Sodini. “Le Decor Architectural en Syrie Byzantine.” Archeologie etHistoire de la Syrie. II. La Syrie de l’epoque Achemenide â l ’avenement de l’Islam. Ed. Jean-Marie Dentzer ve Winfried Orthmann. Saarbrücken: Saarbrücker Druckerei und Verlag, 1989, 477-490. google scholar
• Ousterhout, Robert. “Ethnic Identity and Cultural Appropriation in Early Ottoman Architecture.” Muqarnas 12 (1995): 48-62. google scholar
• Orlandos, Anastasios. H ÇuköaTeyoç nakaıoxpıanaviK^ ŞaaıkiK^ n MeaoyeıaK^ç keK&vnç (He Xylostegos Palaiochristianike Basilike tes Mesogeiakes Lekanes). Atina: En Athenais Archaiologikes Hetaireias, 1952. google scholar
• Ousterhout, Robert. Master Builders of Byzantium. Princeton, N.J.: Princeton Üniversitesi Yayınları, 1999. google scholar
• Ousterhout, Robert. “The East, the West, and the Appropriation of the Past in Early Ottoman Architecture.” Gesta 43.2 (2004): 165-176. google scholar
• Özügül, Ayşın. “İstanbul’daki Geç Antik ve Bizans Yapıları Kapı Çerçevesi Profilleri.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2005. google scholar
• Özügül, Ayşın ve Metin Ahunbay. “Suriye’de Geç Antik Çağ Yapıları Kapı Profil ve Süslemeleri.” İTÜ Dergisi/a Mimarlık, Planlama Tasarım 5, 2/1 (Eylül 2006): 115-24. google scholar
• Özügül, Ayşın. “The Doorframes of Late Antique Buildings in Anatolia (fifth and sixth centuries).” Soma 2007 Proceedings of the XI Symposium on Mediterranean Archaeology, Istanbul Technical University, 23-24 April 2007. Ed. Çiğdem Özkan Aygün. Oxford: Archaeopress, 2009, 301-308. google scholar
• Pralong, Annie. “Recherches sur les Chapiteaux Corinthiens Tardifs en Marbre de Proconnese.” Doktora tezi, Paris 1 Pantheon-Sorbonne Üniversitesi, 1997. google scholar
• Jean-Pierre Sodini. “La Commerce des Marbres â l’epoque Protobyzantine.” Hommes etRichesses Dans l’Empire Byzantin I, IVe-VIIe Siecle. Paris: Editions P Lethielleux, 1989, 163-186. google scholar
• Schultz, Robert Weir ve Sidney Howard Barnsley. The Monastery of Saint Luke of Stiris in Phocis. Londra: Macmillan and Company, Limited, 1901. google scholar
• Texier, Charles Felix Marie. Description de l’Asie Mineure: Faite par ordre du Gouvernement Français en 1833-1837, Beaux Arts, Monuments Historiques, Plans et Topographie des Cites Antiques 1. Paris: Firmin Didot Freres, 1939. google scholar
• Türkiye Vakıflar Genel Müdürlüğü. Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler III (Bursa İl Merkezi). Ankara: Yenigün Matbaası, 1983. google scholar
• Wulff, Oskar. Die Koimesiskirche in Nicäa, und ihre Mosaiken. Strassburg: Heitz and Mündel, 1903. google scholar
• Yürekli, Zeynep. “Osmanlı Mimarisinde Aleni Devşirme Malzeme: Gazilerin Alamet-i Farikası.” Tradition, Identity, Synthesis: Cultural Crossings and Art-in Honor of Günsel Renda/ Gelenek, Kimlik, Bireşim: Kültürel Kesişmeler ve Sanat-Günsel Renda’ya Armağan. Ed. Serpil Bağcı ve Zeynep Yasa Yaman. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2011, 273-282. google scholar