Possible Traces of the Lost Tower Dome Tomb in Gevaş, Thought To Be From the Seljuk Era

Yıl 2024, Sayı: 22, 1 - 29, 08.08.2024

Resul Yelen

https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.22.1478905

Öz

The construction and decoration materials preferred in historic buildings can reveal the building tradition of the period and the social tastes in architecture. In addition, the traces of events that have deeply shaken social life, such as war, migration and earthquakes, can be understood from the architectural features of the buildings and the expressions in the inscriptions. The Gevaş İzzettin Shir Mosque on the shore of the Lake Van is one of the most important structures of medieval Turkish-Islamic architecture, and a madrasah was added to its north during the Ottoman period. Traces on the walls of the mosque and restoration reports indicate that it has undergone a restoration process over many years. These renovations have raised a number of questions. The tomb inscription in the harim, the medallion decoration on the walls and the border arrangements are thought to belong to another building. In addition, tombstones were used on the walls, one of which has a lamp motif. Knowing the building from which these inscriptions and materials were taken and determining the events that led to the second use of architectural pieces, reveals that Seljuk architecture in Gevaş has earlier periods than known. In this article, the inscription, architectural stone plastics and tombstones used as spolia in Gevaş Izzettin Shir Mosque and Madrasah are analysed and compared with the monuments in the nearby region and the traces of a lost tower dome tomb from the Seljuk period are studied.

Anahtar Kelimeler

Seljuk Architecture, Gevaş, Izzettin Shir Mosque, Tower Dome Tomb, Stone Ornament

Gevaş’ta Selçuklu Dönemi’ne Ait Olduğu Düşünülen Kayıp Kümbetin Muhtemel İzleri

Öz

Tarihî yapılarda tercih edilen inşa ve süsleme malzemeleri dönemin yapı geleneğini ve mimarlıktaki toplumsal beğenileri gösterebilmektedir. Ayrıca savaş, göç ve deprem gibi toplumsal yaşamı derinden sarsan olayların izleri de yine yapıların mimari özelliklerinden ve kitabelerdeki ifadelerden anlaşılabilmektedir. Van Gölü’nün kıyısında bulunan Gevaş İzzettin Şir Camii bölgedeki Orta Çağ Türk-İslam mimarisinin önemli yapılarındandır. Osmanlı döneminde kuzeyine medrese eklenmesiyle külliyeye dönüşen eserin duvarları üzerindeki izlerden ve restorasyon raporlarından uzun yıllara yayılan bir onarım süreci geçirdiği anlaşılmaktadır. Fakat bu yenileme çalışmaları bazı soruları da beraberinde getirmiştir. Mihrap önü mekânının doğu duvarında yer alan mezar anıtı kitabesi, iç mekân ve cephelerde bulunan madalyon süslemeler ile bordür düzenlemelerinin başka bir yapıya ait olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca duvarlarda mezar taşı kullanıldığı görülmektedir ve bu taşlardan bir tanesinin üzerinde kandil motifi bulunmaktadır. Bu kitabe ve devşirme malzemelerin hangi yapıdan getirilmiş olabileceğinin bilinmesi ve mimari parçaların ikinci kullanımına sebep olan olayların tespiti Gevaş’taki Selçuklu mimarisinin bilinenden daha önceki dönemleri olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışmada Gevaş İzzettin Şir Camii ve Medresesi’nde devşirme malzeme olarak kullanılan kitabe, mimari taş plastikler ve mezar taşları incelenmiş ve yakın bölgedeki eserlerle karşılaştırılması yapılarak Selçuklu zamanına ait kayıp bir kümbetin izleri araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu Mimarisi, Gevaş, İzzettin Şir Camii, Kümbet, Taş Süsleme

Kaynakça

• Ambraseys, Nicholas Neocles ve Caroline F. Finkel. Türkiye’de ve Komşu Bölgelerde Sismik Etkinlikler Bir Tarihsel İnceleme. Çev. Müzeyyen Umur Koçak. Ankara: Tübitak Yayınları, 2006. google scholar
• Arslan, Celil. “Ahlat Şehri Kent Dokusu ve Eski Eserleri.” Kare 5 (2018): 1-21. google scholar
• Arslan, Muhammet. “Anadolu Selçuklu Namazgâhları.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 68 (2020): 281-311. google scholar
• Ayaz Başak, Meltem. “Gevaş Mezartaşları.” Yüksek Lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2008. google scholar
• Boleken, Zeki. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Devşirme Malzeme Kullanımına Dair Bir Sorun: Aksaray Sultan Han.” Necdet Sakaoğlu’na Armağan. Ed. Hayri Fehmi Yılmaz. İstanbul: Kriter Yayınevi, 2022, 459-485. google scholar
• Çalış, Ercan. “Türk İslam Mezar Geleneğinde Gevaş Selçuklu Mezarlığı.” Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 62 (2003): 54-73. google scholar
• Çevik, Adnan. “Selçuklular Zamanında Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Hüküm Sürmüş Bir Türkmen Beyliği: Dilmaçoğulları.” Türklük Araştırmaları Dergisi 12 (2002): 115-162. google scholar
• Demiriz, Yıldız. “Atabey Ertokuş Medresesinde Bizans Devrine Ait Devşirme Malzeme.” Sanat Tarihi Yıllığı 4 (1971): 87-100. google scholar
• Demiriz, Yıldız. Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme I Erken Devir (1300-1453). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979. google scholar
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2004. google scholar
• Güneş, Burhanettin. “Van Gölü Havzası Türk Mimarisinde Yazı Sanatı.” Doktora tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2003. google scholar
• Hakan, Özlem. “Gevaş’ta Bulunan Kültür Varlıkları Üzerine Bir Değerlendirme.” Yüksek Lisans tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2019. google scholar
• Kılıç, Sinan ve Mehmet Kulaz. “Bitlis-Eski Ahlat Şehri Kalesi Kazıları 2019-2022.” Uluslararası Tarih, Kültür, Dil ve Sanat Bağlamında Bitlis Sempozyumu. Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, 2023, 987-999. Erişim 16 Mart 2024. https://heyzine.com/flip-book/99e95b058d.html#page/3 . google scholar
• Koç, Sabahattin. “Çakırbey Fayı’nın Kinematik Analizi (Van Gölü Kuzeydoğusu).” Yüksek Lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2017. google scholar
• Lynch, Harry Finnis Blosse. Armenia Travels And Studies II. Londra: Longmans, Green, And Co., 1901. google scholar
• Mangaltepe, İsmail. “XIX. Yüzyıl Fransız Seyyahlarına Göre Van.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuk Mimarisinde Antik Devir Malzemesi.” Anadolu 12 (1968): 17-26. google scholar
• Redford, Scott. “The Seljuqs of Rum and The Antique.” Muqarnas 10 (1993): 148-156. google scholar
• Redford, Scott. “Anadolu Selçukluları ve Antik Çağ.” Çev. Ali Ova. Cogito 29 (2001): 48-59. google scholar
• Sözen, Metin ve Uğur Tanyeli. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996. google scholar
• Sümer, Faruk. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015. google scholar
• Şaman Doğan, Nermin. “Isparta ve Çevresindeki Selçuklu-Beylikler Dönemi Yapılarında Devşirme Malzeme Kullanımı.” Vakıflar Dergisi 26 (1997): 347-354. google scholar
• Şaman Doğan, Nermin ve Turgay Yazar. “Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Devşirme Malzeme Kullanımı.” Edebiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2007): 209-230. google scholar
• Şeref Han. Şerefname. Çev. Mehmet Emin Bozarslan. İstanbul: Ant Yayınları, 1971. google scholar
• Tanyeli, Uğur ve Gülsün Tanyeli. “Osmanlı Mimarlığında Devşirme Malzeme Kullanımı (16.-18. Yüzyıl).” Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4 (1989): 23-31. google scholar
• T.C. Vakıflar Genel Müdürlüğü Abide ve Yapı İşleri Dairesi. 1971 yılı Eski Eser Onarım Dosyaları Hakkında Rapor. Ankara: 8 Mart 1971. google scholar
• Top, Mehmet, Sinan Kılıç ve Yalçın Karaca. “Ortaçağ ve Sonrası.” Van 2006 Kültür ve Turizm Envanteri I Tarihsel Değerler. Ed. Sinan Kılıç. İstanbul: Van Valiliği İl Kütür Turizm Müdürlüğü, 2006, 171-348. google scholar
• Top, Mehmet. “Gevaş İzzettin Şir Cami.” Dünyada Van 20 (1999): 18-21. google scholar
• Tunçer, Orhan Cezmi. “Bitlis-Ahlat, Hasan Padişah Kümbeti Onarımı.” Rölöve ve Restorasyon Dergisi 1/1 (1974): 47-68. google scholar
• Tunçer, Orhan Cezmi. Anadolu Kümbetleri -1- Selçuklu Dönemi. Ankara: Güven Matbaası, 1986. google scholar
• Turan, Osman. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013. google scholar
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit. “Kitabeler Işığında Mezar Anıtları Terminolojisi.” 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu’nda sunulan bildiri, Antalya, 25-27 Ekim 2017. google scholar
• Uluçam, Abdüsselam. Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000. google scholar
• Ünal, Rahmi Hüseyin. “Gevaş İzzeddin Şir Camii’ne İlişkin Gözlemler.” Van Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu Bildirileri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 1996, 42-54. google scholar
• Yalman, Suzan. “Antikiteyi Onarmak: Okunabilirlik ve Konya’da Selçuklu Devşirme Malzemelerini Okumak.” Devşirme Malzemenin Yeniden Doğuşu. İstanbul: Anamed, 2018, 217-239. google scholar
• Yelen, Resul. “Gevaş’ta Selçuklu Çağı’na Ait Kayıp Kümbet’in İzleri.” 27. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu’nda sunulan bildiri, Samsun, 25-28 Ekim 2023. google scholar
• Yelen, Resul. “Van’da Ortaçağ ve Sonrasına Ait Taş Mimaride Polikromi.” Sanat ve Kültür Tarihi Araştırmaları. Ed. Ercan Çalış ve Resul Yelen. İstanbul: Hiperyayın, 2020, 345-384. google scholar
• Yıldız, Emel. “Van’daki Manastır Yapılarında Devşirme Malzeme Kullanımında Haç İşlemeli Taş (Haçkar) Örnekler.” International Social Sciences Studies Journal 7/86 (2021): 3355-3372. google scholar