Sovyetler Birliği’nin Kazakistan’da Büyük Tasfiye Dönemi (1937-1938)

Yıl 2023, , 1 - 18, 30.03.2023

Nurullah Çetin , İlyas Topsakal

https://doi.org/10.26650/jes.2023.001

Öz

Rusya’da Vladimir İlyiç Lenin liderliğinde Ekim Devrimi ile iktidara gelen Bolşevikler, 1922 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ni kurmuştur. Lenin ölümünden sonra yönetimi devralan Josef Stalin, Türkistan coğrafyasında önemli ölçüde değişimlerin yaşanmasına sebep olmuştur. Stalin döneminde Sovyet politikalarından en çok etkilenen milletlerden biri de Kazak halkı olmuştur. Stalin, Kazak topraklarında siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda değişim politikaları uygulayarak Sovyet rejimini yerleştirmeye çalışmıştır. Ancak Stalin, Sovyet rejimini benimsemeyen muhalif aydınları, politikacıları ve din adamlarını yok etmeye çalışmıştır. Bu uygulamalar, 1937 ve 1938 yıllarında “Büyük Tasfiye” olarak adlandırılan dönemde en yüksek seviyeye çıkmıştır. Büyük Tasfiye sürecinde Sovyet yönetimi, rejim karşıtı olarak gördüğü milyonlarca insanı “halk düşmanı” ilan edilerek ya kurşuna dizilmiş ya da ağır şartların bulunduğu çalışma kamplarına göndermiştir. Bu çalışmada, 1937-1938 yıllarında Kazakistan’da uygulanan baskı ve tasfiye politikasının nedenleri, gerçekleştirme süreci ve neticeleri Türkçe, Rusça, Kazak Türkçesi ve arşiv kaynaklarına dayanarak değerlendirilmiştir. Bununla birlikte Sovyet rejiminin Kazakistan’daki siyasi, sosyal ve ekonomik değişimleri de ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sovyetler Birliği, Kazakistan, Stalin, Büyük Tasfiye, Repressiya

Great Purge Period of the Soviet Union in Kazakhstan (1937-1938)

Öz

The Bolsheviks came to power in Russia with the October Revolution under the leadership of Vladimir Ilyich Lenin and established the Union of the Soviet Socialist Republics in 1922. Josef Stalin, who took over the administration after the death of Lenin, caused significant changes in the geography of Turkestan. One of the nations most affected by the Soviet policies during the Stalin era was Kazakhstan. Stalin tried to establish the Soviet regime by implementing policies of change in the political, social, and economic areas in Kazakh territory. However, Stalin tried to destroy the opposition intellectuals, politicians, and clergy who did not adopt the Soviet regime. These practices reached their highest level in 1937 and 1938, during the Great Purge when the Soviet administration declared millions of people who were anti-regime to be enemies of the people and either had them shot or sent to labor camps under harsh conditions. This study evaluates the reasons, realization process, and results of the repression and purge policy implemented in Kazakhstan in 1937-1938 based on Turkish, Russian, Kazakh Turkish, and archival sources. In addition, this study also discusses the political, social, and economic changes the Soviet regime implemented in Kazakhstan at that time.

Anahtar Kelimeler

Soviet Union, Kazakhstan, Stalin, Great Purge, repression

Kaynakça

• Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Arşivi (RFDBA) google scholar
• Tüm Birlik Bolşevik Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbüro’nun “Tutuklamalar, kovuşturma denetimi ve soruşturma hakkında” Kararı, 17/11/1938, F. 3, Op. 58, D. 6, L. 85-87. google scholar
• SSCB İçişleri Halk Komiserliği’nin 30 Temmuz 1937 tarihli 00447 sayılı “Eski Kulakları, suçluları ve diğer Sovyet karşıtı unsurları bastırma operasyonu hakkında” Operasyonel Emri, 30/07/1937, F. 3, Op. 58, D. 212, L. 59-78. google scholar
• Tüm Birlik Bolşevik Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin “Yoldaşımız Kirov’un alçakça öldürülmesiyle bağlantılı olaylardan alınacak dersler hakkında” Kapalı Mektubu, 18/01/1935, F. 30, Op. 24, D. 202, L. 4-6. google scholar
• Rusya Devlet Sosyo-Politik Tarih Arşivi (RDSPTA) google scholar
• “Rusya halklarının hakları bildirgesi”, 02/11/1917, F. 2, Op. 1, D. 24219, L. 1-2. google scholar
• Kazak SSC Komünist Parti Sekreteri S. N. Nurpeysov’un SSCB İçişleri Halk Komiserliği Başkanı N. Yejov’a gönderdiği “1168/ş kodlu” Telgrafı, 09/07/1937, F. 17, Op. 166. D. 575, L. 95. google scholar
• Tüm Birlik Bolşevik Komünist Partisi Merkez Komitesi’nden “Troçkist-Zinovyevist karşı-devrimci bloğun terörist faaliyetleri hakkında” Kapalı Mektubu, 29/07/1936, F. 17, Op. 171, D. 230, L. 72-78o6. google scholar
• Belge Derlemeleri, Araştırma ve İnceleme Eserler google scholar
• CAMERON, Sarah, The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. Londra: Cornell University Press, 2018. google scholar
• Cherez Trupy Vraga Na Blago Naroda: Kulatskaya Operatsiya v Ukrainskoy SSR 1937-1941 gg., Cilt I, Editörler M. Yunge, S. A. Kokin, R. Binner, O. A. Dovbnya, B. Bonvech, I. Ye. Smirnova, G. A. Bordyugov. Moskova: ROSSPEN, 2010. google scholar
• ÇETİN, Nursulu, “1917-1945 Yıllarında Sovyet Kazakistan’da Yapılan Siyasi ve Ekonomik Reformlar ve Kazak Halkına Etkileri”, 20. Yüzyıl Başlarından Günümüze Türk Dünyası’ndaki Siyasi, İktisadi ve Kültürel Gelişmeler Uluslararası Sempozyumu, 24-27 Nisan 2018. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2019. google scholar
• DEMİRCİ, Hikmet, “Kazakistan GULAG Kamplarında Aile, Kadın ve Çocuk”, Türk Dünyası Araştırmaları 251 (2021): 241- 268. google scholar DİLEK, İbrahim, “Türk Dünyası Edebiyatında Repressiya”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48 (2019): 27- 82. google scholar
• Eski Devirlerden Günümüze Kazakistan ve Kazaklar. Çeviren Abdulvahap Kara.İstanbul: Selenge Yayınları, 2013. google scholar
• FEL’ŞTİNSKİY Yuriy Georgiyevich, VCHK/GPU: Dokumenty i Materialy. Moskova: Zdatel’stvo Gumanitarnoy Literatury, 1995. google scholar
• Genrikh Yagoda: Narkom Vnutrennikh Del SSSR General’nyy Komissar Gosudarstvennoy Bezopasnosti Sbornik Dokumentov. Editör A. L. Litvin. Kazan, 1997. google scholar
• GULAG: Glavnoye Upravleniye Lagerey (1918-1960), Editör A. N. Yakovleva. Moskova: MFD, 2000. google scholar
• ERCİLASUN, Güljanat, “Stalin Döneminde Kazak Aydınların Tasfiyesi”. Stalin ve Türk Dünyası, Editörler Emine Gürsoy Naskali ve Liaisan Şahin içinde 127-136. İstanbul: Kaknüs yayınları, 2007. 127-136. google scholar
• HEKİMOĞLU, Vecihi Sefa Fuat, 18. ve 19. Yüzyıllarda Kazak Türkleri Rus İşgali ve Ulusal Bağımsızlık Mücadelesi. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler, 2018. google scholar
• __________, “20. Yüzyılın İlk Yarısında Kazakistan’da Yaşanan Açlık Felaketleri”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15 (2018): 209-227. google scholar
• Iz Istorii Vserossiyskoy Chrezvychaynoy Komissii (1917-1921 gg.), Editörler Goncharov A.K., Doroshenko I. A., Kozichev M. A., Pavlovich N. N. Moskova: Gospolitizdat, 1958. google scholar
• İBRAHİM, Damira ve Vahit TÜRK, Kazakistan’da Kızıl Kıtlık (1929-1933). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016. google scholar
• JANSEN, Marc ve Nikita Petrov, Stalin’in Baş Celladı Halk Komiseri Nikolay Yezhov. Çeviren Önder Seçkin. İstanbul: Kalkedon yayınları, 2014. google scholar
• KASENOV, Kayırjan, Âmirxan Tarexanov, Kızıl Kırğın. Almatı 1994. google scholar
• KHAİRMUKHANMEDOV, Nurbek, “Stalin Dönemindeki Siyasi Muhalifleri Tasfiye Uygulamaları ve Çalıştırma Kamplar”, bilig 41 (2007): 155-174. google scholar
• KOZİNA V. V., Demograficheskaya İstoriya Kazakhstana: (Konets XIX- Nach. XXI vv.). Karaganda: Izd-vo KarGU, 2007. google scholar
• KOZYBAYEV, I. M., Bol’shoy terror v Kazakhstane. Almaty: Raritet, 2019. google scholar
• KRUŞÇEV, N.S., XX. Kongre Gizli Raporu Kişi Kültüne Karşı. Çeviren Ahmet Fethi. İstanbul: Pencere yayınları, 1991. google scholar
• KUKUSHKİNA, Anfisa Rafkatovna, Akmolinskiy Lager’ zhen “İzmennikov Rodiny”: İstoriya i Sud’by. Karaganda: MGTI-Lingva, 2008. google scholar
• “Lenin”, Bol’shaya Sovetskaya Entsiklopediya. Cilt 24, Editör B. A. Vvedensky. Moskova: Gosudarstvennoye Nauchnoye Izdatel’stvo, 1953: 439-512 google scholar
• Levon Mirzoyan v Kazakhstane. Sbornik Dokumentov i Materialov (1933-1938 gg.). Editör L. D. Degitayeva. Almaty: Arkhiv Prezidenta Respubliki Kazakhstan, 2001. google scholar
• Lubyanka: Stalin i Glavnoye Upravleniye Gosbezopasnosti NKVD (1937-1938). Editör A.N. Yakovleva. Moskova: Mezhdunarodnyy fond Demokratiya, 2004. google scholar
• OLCOTT, Martha Brill, The Kazakhs. Stanford: Hoover Instıtutıon Press, 1995. google scholar
• PETROV, N. V. ve K. V. SKORKİN, Kto Rukovodil NKVD 1934-1941: Spravochnik. Moskova: Zven’ya, 1999. google scholar
• SARABEYEV, Vitaliy. Trotskiy, Stalin, Kommunizm. Sankt-Petersburg: Piter, 2021. google scholar
• Sbornik Zakonodatel’nykh i Normativnykh Aktov o Repressiyakh i Reabilitatsii Zhertv Politicheskikh Repressiy. Editör Ye. A. Zaytsev. Moskova: Respublika; Verkhovnyy Sovet Ros. Federatsii, 1993. google scholar
• Sergey Mironovich Kirov 1886-1934: Kratkıy Biograficheskoy Ocherk. Moskova: Politizdat, 1941. google scholar
• “Stalin”, Bol’shaya Sovetskaya Entsiklopediya. Cilt 40. Editör B. A. Vvedensky. Moskova: Gosudarstvennoye Nauchnoye Izdatel’stvo, 1957: 419-424. google scholar
• Tragediya Sovetskoy Derevni. Kollektivizatsiya i Raskulachivaniye Dokumenty i Materialy (1929-1930). Cilt II. Editörler V. Danilov, R. Manning. Moskova: ROSSPEN, 2000. google scholar
• Tragediya Sovetskoy Derevni. Kollektivizatsiya i Raskulachivaniye Dokumenty i Materialy (1937-1939), Cilt V. Editörler V. Danilov, R. Manning. Moskova: ROSSPEN, 2004. google scholar
• Vsesoyuznaya Perepis’ Naseleniya 1939 goda: Osnovnyye Itogi. Editör YU. A. Polyako. Moskova: Nauka, 1992. google scholar
• Vtoroy Vserossiyskiy S”yezd Sovetov. Editör K. G. Kotel’nikov. Moskova: Gos. İzd-vo, 1928. google scholar
• YELEUOV, T., Ustanovleniye i Uprocheniye Sovetskoy Vlasti v Kazakhstane (Mart 1917 - Iyun’ 1918 g.). Alma-Ata: Izdaniye Akademii Nauk Kazakhskoy SSR,1957. google scholar
• YILDIRIM, Seyfi ve Mirzahan EGAMBERDİYEV, “Taşnakçı Ermeni Levon İ. Mirzoyan’ın Kazakistan’daki Faaliyetleri (1933-1938)”, Bilig101 (2022): 31-56. google scholar
• ZHİROMSKAYA V.B., I. N. Kiselev ve Y. A. Polyakov, Polveka Pod Grifom “Sekretno”: Vsesoyuznaya Perepis’ Naseleniya 1937 goda. Moskova: Nauka, 1996. google scholar
• Elektronik Kaynak google scholar
• SSCB Anayasası (1924), http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1924.htm, Erişim tarihi: 15/07/2022. google scholar