16th Century Poet Khalifa Chalabi’s Unknown Divan

Yıl 2023, , 117 - 147, 09.10.2023

Murat Güneş

https://doi.org/10.26650/jes.2023.1330166

Öz

Khalifa Chalabi was a 16th-century poet of classical Turkish literature. Among the biographical works of his time, the only source detailing his biography is Gulshan-i Shuara of the Ahdi of Baghdad. Originally from Tabriz, Khalifa relocated to Qaraamid for unknown reasons and remained in the city for a significant part of his life. This work of Khalifa, who wrote a Layla and Majnun Masnavi in honor of Gazi Iskender Pasha in Qaraamid, was introduced and examined by Agâh Sırrı Levend based on a single manuscript found in his personal library. Additionally, the existence of the Khusrav u Shirin, Yusuf, and Zulaikha masnavis has been reported in Kâtib Chalabi’s bibliographic encyclopedia, Kashf al-Zunun. There is a lack of clarity regarding the works Khalifa mentions in his Divan. Although the core intent of this article is to introduce Khalifa’s largely unknown Divan, since some poems that present biographical material in the work coincide, these details are evaluated in light of the works that speak about the poet and new information is tried to be revealed by focusing on the problematic points of his biography. Ahdi’s writings do not conclusively state that he is from Diyarbakır, although many studies have suggested that he was born there. Khalifa Chalabi, often cited among the poets of Diyarbakır in many studies, identifies Tabriz as his homeland and city in his Divan. This article offers a selection of the poets’ previously unpublished Turkish poems.

Anahtar Kelimeler

Khalifa Chalabi, Divan, 16th-century classical Turkish literature, Tabriz

XVI. Yüzyıl Şairi Halîfe Çelebî’nin Bilinmeyen Dîvân’ı

Öz

Halîfe Çelebî, XVI. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairlerindendir. Yaşadığı yüzyılda kaleme alınan tezkireler arasında biyografisinin yer bulduğu tek kaynak Ahdî-i Bağdâdî’nin Gülşen-i Şu‘arâ’sıdır. Aslen Tebrizli olan Halîfe, tam olarak bilinmeyen bir sebeple Karaâmid’e gelmiş ve hayatının önemli bir bölümünde bu şehirde bulunmuştur. Karaâmid’de Gazi İskender Paşa nâmına bir Leyliyy u Mecnûn mesnevisi kaleme alan Halîfe’nin bu eseri, Agâh Sırrı Levend tarafından şahsî kitaplığında bulunan tek yazmasından hareketle tanıtılarak incelenmiştir. Buna ilaveten Husrev u Şîrîn ve Yûsuf u Züleyhâ mesnevilerinin varlığıysa Kâtip Çelebî’nin Keşfü’z-Zünûn’unda bildirilir. Dîvân’dan ise hakkında söz söylenen çalışmalarda herhangi bir bilgi verilmez. Makalenin esas hedefi Halîfe’nin bilinmeyen Dîvân’ını tanıtmak olmakla birlikte eser içerisinde biyografik malzeme sunan bazı şiirlere tesadüf edildiği için bu ayrıntılar, şair hakkında söz söyleyen çalışmalar ışığında değerlendirilmiş ve hâl tercümesinin problemli noktalarına odaklanılarak yeni bilgiler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ahdî’nin tezkiresinde Diyarbakırlı olduğuna dair kesin bir bilgi yer almamasına rağmen birçok çalışmada Diyarbakır’da doğduğu öne sürülen ve Diyarbakırlı şairler arasında anılan Halîfe Çelebî’nin, Dîvân’ında Tebriz’i vatanı ve şehri olarak anması, bu noktada dikkat çeken ayrıntıların başında gelmektedir. Çalışmanın EK bölümündeyse şairin daha önce yayımlanmamış birkaç Türkçe şiiri yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Halîfe Çelebî, Dîvân, XVI. yüzyıl klasik Türk edebiyatı, Tebriz

Kaynakça

• Ahdî-i Bağdâdî, Gülşen-i Şu‘arâ, İstanbul, Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Beyazıt 10266, 1b-128b. google scholar
• Ahdî-i Bağdâdî, Gülşen-i Şu‘arâ, Bursa, İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Haraccı 1096, 1a-96b. google scholar
• Abdu’l-Alî bin Mîrzâ Fazlî-yi Halhâlî, Kavâ‘id-i Zebân-ı Türkî, Tehran, Kitâbhâne-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî, 5694, 1b-78a. google scholar
• Mecmû‘a-i Eş‘âr, Kastamonu, Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, 3680, 46a-80b. google scholar
• Ahdî-i Bağdâdî, Gülşen-i Şu‘arâ, İstanbul, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, A.E. Tarih 774, 1b-209b. google scholar
• Halîfe, Dîvân-ı Halîfe, Ankara, Millî Kütüphane, 06 Mil Yz A 4086, 1a-113a. google scholar
• Hisâlî, Letâ’ifü’l-Hayâl, İstanbul, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Lala İsmail 575, 1a-245b. google scholar
• Hbdüloli Xolxâli. Qâide-yi Zabân-i Türki. Önsöz yazan ve hazırlayan: Hossein Mohammadzadeh Sadigh. Tobriz: Yaran Yayınevi, 2009. google scholar
• Âciz Gormorûdi (Sorâbi). Divan-ı dşar. düzonloyon: Hossein Mohammadzadeh Sadigh. Tahran: Tokderoxt Noşriyyati, 2010. google scholar
• Adak, Abdurrahman. Ali Emiri’nin Gözüyle Diyarbakırlı Şairler. İstanbul: Kent Işıkları, 2012. google scholar
• Akün, Ömer Faruk. Divan Edebiyatı. İstanbul: İsam Yayınları, 2014. google scholar
• Afifi, Rahim. A Persian Poetic Dictionary comprising the words used in the works of Persian poets of 8th-17th AD (3rd-11th AH). 3 Volumes. Tehran: Soroush Press, 2012. google scholar
• Ali Emîrî. Mir’âtü’l-Fevâ’id Fî Terâcimi Meşâhîri Âmid Diyarbakır Ulemâ ve Eşrâfı. Yayına hazırlayanlar Günay Kut vd. İstanbul: T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014. google scholar
• Ali Emîrî Efendi. Tezkire-i Şu‘arâ-yı Âmid. Hazırlayan İdris Kadıoğlu. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. google scholar
• Arat, Reşit Rahmeti. “Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu.” Reşit Rahmeti Arat Makaleler Cilt I, yayına hazırlayan Osman Fikri Sertkaya içinde 32-68. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987. google scholar
• Atayi. Ivaz Paşa Oğlu Atayi Divanı. Hazırlayan Üzeyir Aslan. İstanbul: Kriter Yayınevi, 2016. google scholar
• Ateş, Ahmed. “Nizâmî.” İslâm Ansiklopedisi. 9: 318-327. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1964. google scholar
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. Tarihte Tebriz. Ankara: Berikan Yayınevi, 2011. google scholar
• Bağdatlı Ahdî. Gülşen-i Şu‘arâ. Hazırlayan Süleyman Solmaz. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. google scholar
• Beysanoğlu, Şevket. Kısaltılmış Diyarbakır Tarihi ve Âbideleri. Diyarbakır: Diyarbakır Tanıtma Derneği Neşriyatı, 1963. google scholar
• Beysanoğlu, Şevket. “Halîfe.” Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. 2: 95-100. Ankara: Diyarbakır Tanıtma, Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayını, 1996. google scholar
• Beysanoğlu, Şevket. “Humârî.” Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. 2: 108-109. Ankara: Diyarbakır Tanıtma, google scholar
• Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayını, 1996. google scholar
• Bilgili, Ali Sinan. “Tebriz.” TDV İslam Ansiklopedisi. 40: 219-222. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011. google scholar
• Cumhuriyetin 50. Yılında Diyarbakır 1973 İl Yıllığı. Ankara: Diyarbakır Valiliği, 1973. google scholar
• Çağbayır, Yaşar. Arap Asıllı Türk Alfabesiyle Yazılmış Türkçenin Söz Varlığı: Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017. google scholar
• Çokur, Saddam. “Azakî Mehmed Efendi’nin Derlediği Mecmuada Diyarbakırlı Şairlere Ait Yeni Şiirler.” Hikmet 11 (2019): 255-271. google scholar
• Değirmençay, Veyis. Farsça Şiir Söyleyen Osmanlı Şairleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013. google scholar
• Dehkodâ, Aliakbar. Loghatnâme (Encylopedic Dictionary). Chief editors: Mohammad Mo’in & Ja’far Shahidi. 16 vols. Tehran: Tehran University Publicatioans, 1998. google scholar
• Ekinci Dağtekin, Emine. “Coğrafi İşaret Olarak Diyarbakır Bazalt Taşı ve Tescili.” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 66 (2018): 851-860. google scholar
• Ekmekçi, Güneş. “XVI. Yüzyıl Diyarbakır Şairleri.” Yüksek Lisans tezi, Dicle Üniversitesi, 2008. google scholar
• Emîr Alî-Şîr-i Nevâyî. Dîvân-ı Emîr Nizâmu’d-dîn Alî-Şîr-i Nevâyî Fânî Şâ‘ir ve Ârif (844-906 h.k). be-kûşiş-i Seyyid-Abbâs-ı Restâhîz vd. Tehran: İntişârât-i Şefî‘î, 1400. google scholar
• Erdoğan, Mustafa. Türk Edebiyatında Muhammes. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. google scholar
• Eyduran, Aysun. “Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, İnceleme-Tenkitli Metin I-II.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 1999. google scholar
• Masoud Faryamanesh, “Hasan-e Sajzî-ye Dehlavî.” Encyclopaedia of'PersıanLanguage andLiteratur in the Subcontinent. III: 71-80. Tehran: The Academy of Persian language and Literature, 2013. google scholar
• Fuzuli. Leylâ ile Mecnun. Hazırlayan Necmettin Halil Onan. İstanbul: Maarif Basımevi, 1955. google scholar
• Gökmen, Ertan. “Yavuz Sultan Selim’in İran’dan ve Mısır’dan Getirdiği Sanatkârlar.” Türk Kültürü 407 (1997): 143-151. google scholar
• Göyünç, Nejat. “Diyarbakır.” TDV İslam Ansiklopedisi. 9: 464-469. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994. google scholar
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013. google scholar
• Gürbüz, Mehmet. “Kâbilî’nin Sultân-ı Hûbâna Münâsib Eş‘âr Adlı Şiir Mecmuası.” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2011. google scholar
• Hâfez-e Shirazî. Divân-e Hâfez, Based on Manuscripts of 9th Century H. compiled by Salim Neysâri. Tehran: Sokhan Publishers, 1387. google scholar
• Hilâlî-yi Cağatayî, Dîvân-ı Hilâlî-yi Cağatayî. tashih ve mukaddime Saîd-i Nefîsî. Tehran: İntişârât-i Senâ’î, 1375. google scholar
• İpekten, Halûk vd. Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988. google scholar
• İpekten, Halûk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1997. google scholar
• Kamal of Khujand. The Complete Poetical Works ofKamal ofKhujand. Edited from the oldest Manuscripts, with introduction, critical notes, and appendices by Aziz Dovlat-abadi. Tabriz: İntisharat-e Ketabfurusi-yi Tehran, 1958. google scholar
• Kartal, Ahmet. “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Şairler (XI-XVI. yüzyıllar).” Türkler. 7: 682-695. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. google scholar
• Kartal, Ahmet. “Türk-Fars Edebî İlişkileri.” Şiraz’dan İstanbul’a: Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine google scholar
• Araştırmalar içinde 13-118. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2010. google scholar
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. Arapçadan tercüme eden Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017. google scholar
• Kaya, Bilge. “Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâli‘ü’n-Nezâ’ir Adlı Eserinin Birinci Cildi (İnceleme-Metin).” Doktora tezi, Gazi Üniversitesi, 2003. google scholar
• Kazzazi, Mir Jalaleddin. Persian Rhetoric 3 Embellishment. Tehran: Nashr-e Markaz Publishing Co., 2011. google scholar
• Kolcu, Hasan. “Divan Şiirinde ‘Türk-Türklük’ ve Sihâm-ı Kazâ Örneği.” Prof. Dr. Abdülkadir Karahan Anısına I. Uluslararası Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu 12-13 Nisan 2007 içinde 277-300. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2007. google scholar
• Köksal, M. Fatih. “Divan Şiirinde Türk.” Journal of Turkish Studies: Festschrift in Honor of Orhan Okay 30/ II (2006): 231-269. google scholar
• Kurnaz, Cemâl. Anadolu’da Orta Asyalı Şairler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997. google scholar
• Kurnaz, Cemâl. “Anadolu-Orta Asya Edebî İlişkileri.” Türk Edebiyatı Tarihi 1, editörler Talât Sait Halman vd. içinde 373-383. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2018. google scholar
• Kurtuluş, Rıza. “Hasan Dihlevî.” TDV İslam Ansiklopedisi. 16: 316. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997. google scholar
• Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin). Hazırlayan Rıdvan Canım. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000. google scholar
• Levend, Agâh Sırrı. Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği İstanbul Enstitüsü Yayınları, 1957. google scholar
• Levend, Agâh Sırrı. Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1959. google scholar
• Levend, Agâh Sırrı. “Bilinmiyen Eski Eserlerimizden: Halîfe’nin Leylâ ve Mecnûn’u.” Türk Dili: Aylık Fikir ve Edebiyat Dergisi 8 (1952): 447-451. google scholar
• Mazıoğlu, Hasibe. “Eski Türk Edebiyatı.” Türk Ansiklopedisi. 32: 80-134. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1983. google scholar
• Muhammed b. ‘Omar ar-Raduyani, Kitab Tarcuman al-Balaga. Mukaddime, haşiye ve izahlarla neşreden Ahmed Ateş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlarından, 1949. google scholar
• Nur al-Din ‘Abd al-Rahman ibn Ahmad Jami, Divan-e Jami Vol. I: Fatehat al-Sabab. Edited by Ala Xan Afsahzad. Tehran: Centre for Iranian Studies, 1999. google scholar
• Ocak, Fatma Tulga. “Labial Hı’nın Çeviriyazıda Yazımı Sorunu.” Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış Nevin Önberk Armağanı, yayına hazırlayan Mehmet Ölmez içinde 162-172. Ankara: Simurg Yayınları, 1997. google scholar
• Okumuş, Ömer. “Câmî, Abdurrahman.” TDV İslam Ansiklopedisi. 7: 94-99. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993. google scholar
• Özcan, Abdülkadir. “İskender Paşa.” TDV İslam Ansiklopedisi. 22: 565-566. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000. google scholar
• Resûlî, Ahter. “xa-li-fe-ye.di.yâr-bak.ri”, An Anciclopedia of Persian Literatüre: Persian Literatüre in Anatolia and The Balkans. 6: 361-362. Tehran: Sazman-e Chap va Entesharat, Vezarat-e Farhang va Ershad-e Eslami, 1375. google scholar
• Saraç, M.A. Yekta. “Emrî ve Divanı.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1991. google scholar
• Selmân-ı Sâvecî, Kulliyât-ı Selmân-ı Sâvecî. mukaddime, tashîh Abbâs-Aliyy-i Vefâ’î. Tehran: İntişârât-i Suhen, 1389. google scholar
• Tanyıldız, Ahmet. “Acem’e Türki Öğretmek: Farsça Yazılmış Bir Kava‘id-i Türkiyye Kitabı Üzerine.” google scholar
• Uluslararası Yunus Emre ve Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Gelişimi Sempozyumu, 4-6 Ekim 2018, Kırşehir, Bildiriler Kitabı, editörler Nadir İlhan vd. içinde 45-61. Kırşehir: Kırşehir Belediyesi, 2018. google scholar
• Terbiyet, Muhammed-Alî. Dânişmendân-ı Âzerbaycan. be-kûşiş-i Gulâm-Rezâ Tabâtabâyî Mecid. Tehran: Sâzmân-i Çâp u İntişârât-i Vezâret-i Ferheng u İrşâd-i İslâmî, 1378. google scholar
• Tuman, Mehmet Nâil. Tuhfe-i Nâilî, Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. Hazırlayanlar Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı. 2 Cilt. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001. google scholar
• Yaltkaya, Şerefeddin. “Türklere Dair Arapça Şiirler.” Türkiyat Mecmuası V (1935): 307-326. google scholar
• Yazı Kurulu. “Halîfe.” Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 4: 363-364. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004. google scholar
• Yazı Kurulu. “Rızâ’î.” Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 7: 351. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2007. google scholar
• Yıldırım, Ali. Divan Edebiyatında Mahlas ve Mahlas-nâmeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006. google scholar