TANZİMAT SONRASI GAYRİMÜSLİM OSMANLI VATANDAŞLARININ AİLE HUKUKU: EVLENME VE BOŞANMA

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 2, 106 - 152, 28.12.2018

Dr. Tuba Çınar

Öz

Osmanlı toplumunda aile denildiğinde nedense hep Müslüman aileler düşünülmektedir. Hâlbuki Osmanlı ailesinin içerisinde gayrimüslimler de bulunmaktaydı. Çok uluslu bir devlet olan Osmanlı Devleti’nin halkının neredeyse yarısını Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler oluşturmaktaydı. Gayrimüslim olarak adlandırılan bu Osmanlı halkı kendilerine sunulan hoşgörü sayesinde Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar Osmanlı Devleti’nde varlıklarını sürdürmüşlerdi. Bundan dolayı gayrimüslimlerin Osmanlı Devleti’ndeki yaşamlarını çalışmak hem Osmanlı Devleti’nin, hem de gayrimüslimlerin tarihinden bir kesit sunması bakımından önem arz etmektedir.

Bu makalede Osmanlı toplumunda gayrimüslim halkın aile hukuklarının işleyişi incelenmektedir. Çalışmada öncelikle gayrimüslimlerin aile hukukundaki özerklikleri, ihtida eden gayrimüslimlerin cinsiyetlerinin hukuki statülerine etkisi ve Osmanlı mahkemelerinin cemaat mahkemelerine göre çeşitli avantajları olması dolayısıyla gayrimüslimlerin, özellikle de gayrimüslim kadınların, şer’iyye mahkemelerini tercih etmeleri gibi konulara değinildi. Daha sonra Osmanlı Devleti’ndeki gayrimüslimlerin aile hukuklarına ilişkin düzenlemeler incelendi.

Osmanlı Devleti’nde 1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nden, hatta 1881 tarihli Sicill-i Nüfus Nizamnamesi’nden önce aile hukuku alanına devlet tarafından zaman zaman müdahalelerde bulunulmuştu. Ancak gayrimüslim halka yönelik olarak yapılan ilk ciddi düzenleme Hukuk-ı Aile Kararnamesi ile olmuştur. Ki bu nedenle durumu kabul etmeyen gayrimüslim din adamlarının daha önceki yetkilerine sahip olmak için İtilaf Devletleri Yüksek Komiserliği’ne başvuruları sonucunda Kararname çok kısa bir süre sonra yürürlükten kaldırılmıştır. Bundan dolayı makalede söz konusu düzenlemeler 19. yüzyıl ve 1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi olarak iki ayrı başlık altında ele alınarak yapılan düzenlemelerin gayrimüslimlerin aile hukuklarına etkisi ortaya konulmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Aile Hukuku, Gayrimüslimler, Evlenme, Boşanma

The Family Law of Non-Muslim Ottoman Citizens After The Tanzimat Reforms: Marriage And Divorce

Öz

Whenever “family in the Ottoman society” is mentioned, Muslim families are the first that comes to mind. However, there were also non-Muslim families in the Ottoman society. As a multinational state, about half of the Ottoman subjects were Armenians, Greeks, and Jews. Thanks to the tolerance shown to them, these non-Muslims, as they were called, continued their existence in the Ottoman State until its collapse. Thus, studying their lives in the Ottoman State is important to reveal a section of the non-Muslim Ottomans’ history.

This study addresses the practice of family law of non-Muslims in the Ottoman society. The study examines the autonomy of non-Muslims in terms of family law, the influence of the gender of those non-Muslims, who converted to Islam, on their legal status, and non-Muslims’, especially non-Muslim women, preference of sharia courts, due to some advantages offered by the Ottoman courts, over autonomous community courts. Then, Ottoman legal arrangements on the family law of non-Muslims are examined.

In the Ottoman State, there were some interventions in the field of family law before the Family Law Decree of 1917 and even before the Population Registration Law of 1881. The Family Law Decree, however, was the first significant legislation towards the non-Muslim community. Therefore, the clergymen of the non-Muslims, who could not accept the situation, applied to the Office of the High Commissioner of the Allied Powers to regain their previous authorities, which resulted in the abolishment of the decree soon. By approaching the related legislations under two separate headings as those of the 19th century, on the one hand, and the Family Law Decree of 1917, on the other hand, the current study takes an effort to reveal the influence of these legislations on the family law of Ottoman non-Muslims.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Family Law, Non-Muslims, Marriage, Divorce

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Kalemi (A. DVN), 37/20 (05 B 1264/7 Haziran 1848); 37/23, (05 B 1264/5 Haziran 1848); 41/27, (28 Z 1264/25 Kasım 1848); 41/28, (28 Z 1264/25 Kasım 1848); 65/23, (10 M 1267/15 Kasım 1850); 81/64, (1268/1852); 2/52, (20 C 1259/18 Temmuz 1843);
• Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A. MKT. DV), 205/32, (7 R 1278/12 Ekim 1861)
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 15/1068, (11 Za 1309/7 Haziran 1892); 1519/113861, (19 Ra 1318/17 Temmuz 1900); 19/1374, (18 Za 1309/14 Haziran 1892); 3329/249602, (07 Ca 1326/7 Haziran 1908); 463/34671, (22 S 1312/25 Ağustos 1894);
• Cevdet Adliye (C. ADL), 19/1150, (28 Z 1204/8 Eylül 1790); 59/3580, (03 Ca 1231/1 Nisan 1816); 68/4077, (21 C 1230/31 Mayıs 1815); 85/5135, (21 S 1248/20 Temmuz 1832).
• Dâhiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı (DH. HMŞ), 29/53, (04 C 1326/4 Temmuz 1908).
• Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Aile Hukuku: Evlenme ve Boşanma 150
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH, MKT), 1095/58, (8 Ca 1324/22 Haziran 1906); 2399/31, (08 Ca 1318/3 Eylül 1900); 1421/118, (28 Ş 1304/22 Mayıs 1887); 1436/68, (13 Za 1304/3 Ağustos 1887); 1618/41, (21 Ş 1306/22 Nisan 1889); 1850/8, (7 Z 1308/14 Temmuz 1891); 1886/83, (03 R 1309/6 Kasım 1891); 2068/84, (26 Ra 1312/27 Eylül 1894); 226/13, (13 L 1311/19 Nisan 1894); 2484/110, (26 M 1319/15 Mayıs 1901); 2518/152, (20 R 1319/6 Ağustos 1901); 2571/32, (14 N 1319/25 Aralık 1901); 2594/39, (19 Za 1319/27 Şubat 1902); 2601/59, (10 R 1321/6 Temmuz 1903); 2629/56, (16 N 1326/12 Ekim 1908); 519/14, (28 S 1320/6 Haziran 1902); 519/14; 795/7, (26/Ş/1321/17 Kasım 1903); 862/44, (05 R 1322/19 Haziran 1904).
• Dâhiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi (DH. SN. THR), 16/31, (04 M 1329/5 Ocak 1911).
• Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH. TMIK. M), 4/54, (04 Z 1313/17 Mayıs 1896).
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT), 263/83, (29 Ra 1275/6 Kasım 1858); 265/22, (10 R 1275/13 Şubat 1859); 275/98, (05 B 1275/8 Şubat 1859); 55/33, (09 R 1269/11 Ocak 1853).
• İrade Dâhiliye (İ. DH), 1390/35, (23 Ş 1319/5 Aralık 1901);
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS), 91/3847, (29 N 1304/21 Haziran 1887); 124/5356, (19 S 1309).
• İrade Dâhiliye (İ.DH), 1363/46, (27 Z 1316/8 Mayıs 1899); 842/67661, (27 M 1299/19 Aralık 1881).
• Meclis-i Vükela (MV), 178/32, (11 Haziran 1329/24 Haziran 1913).
• Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL), 281/49, (27 M 1271/20 Ekim 1854); 60/43, (08 Ş 1264/2 Temmuz 1848).
• Şura-yı Devlet (ŞD), 1469/3, (21 B 1319/3 Kasım 1901); 1557/9, (1 B 1312/29 Aralık 1894); 1931/26, (17 S 1327/10 Mart 1909); 2470/5, (27 R 1301/25 Şubat 1884); 2771/8, (13 L 1326/8 Kasım 1908); 1414/1, (27 Ca 1327/16 Haziran 1909).
• Rumeli Müfettişliği Konsolosluk Evrakı (TFR. I. KNS), 10/901, (14 3 1326/16 Nisan 1908).
• Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (TFR. I. SL), 137/13628, (03 S 1325/18 Mart 1907).
• Rumeli Müfettişliği Arzuhaller (TFR. I. ŞKT), 150/14961, (30 Ra 1326/2 Mayıs 1908).
• Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y. A. RES), 47/14, (2 Ş 1306/3 Nisan 1889).
• Yıldız Esas Evrakı (Y. E.E), 5/30 (23 S 1308/8 Ekim 1890).
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y. PRK. AZJ), 25/13, (29 Z 1310/14 Temmuz 1893).
• Resmi Yayınlar 1 Numaralı Yozgat/Boğazlıyan Şer’iyye Sicili, Belge No: 71, Sayfa No: 29, (13 Cemaziyelevvel 1307/5 Ocak 1890).
• Düstur, 1. Tertib, C. V, (Ankara: Başvekâlet Matbaası, 1937).
• Düstur, 1. Tertip, C. VI, (Ankara: Devlet Matbaası, 1939).
• Düstur, 1. Tertip, C. VII, (Ankara: Başvekâlet Matbaası, 1941).
• Düstur, 2. Tertip, C. VI, (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334).
• Düstur, 2. Tertip, C. IX, (İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928).
• Düstur, 2. Tertip, C. X, (İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928).
• Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Aile Hukuku: Evlenme ve Boşanma 151
• Düstur, Zeyl-i Sâni, (İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1299).
• Araştırma Eserler
• AKTAN, Hamza. “İslâm Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi-2. T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları No: 71, (1992): 396-433.
• ANSAY, Sabri Şakir. Eski Aile Hukukumuza Bir Nazar. (Birinci Baskı). (Ankara: A. Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, İstiklal Matbaacılık ve Gazetecilik Kolektif Ortaklığı, 1952).
• AYDIN, M. Akif. İslâm ve Osmanlı Aile Hukuku, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları Nu: 11, 1985).
• AYDIN, M. Akif. “Osmanlı Hukukunda Kazâî Boşanma “Tefrik””. Osmanlı Araştırmaları, S. 5, (1986): 1-12.
• BAER, M. David. Atmeydanı’nda Ölüm (Çev. Pınar Yanardağ). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.
• BEBİROĞLU, Murat. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Nizamnameleri, (1. Baskı). İstanbul: Akademi Matbaası, 2008.
• BEYDİLLİ, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü (Birinci Baskı). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2001.
• BOZKURT, Gülnihal. Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurum, 1996.
• CAPORAL, Bernard. Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını III (1919-1970), (Çev. Ercan Eyüboğlu). İstanbul: Yeni Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, 1999.
• CİN, Halil. Eski Hukukumuzda Boşanma. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1988.
• ÇERME, Vartanuş. “Tarihte Ermeni Kadını”, Tarih ve Toplum, S. 195, (2000): 187-194.
• ERÇOŞKUN, Tülay. “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Evlilik ve Nikâha Dair Düzenlemeler”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2010.
• ERTEN, Hayri. Konya Şer’iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik Ve Kültürel Yapısı (XVIII. y.y. İlk Yarısı). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• ESİRGEN, Seda Örsten. “Aile Hukuku ve Mülkiyet İlişkileri Açısından Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Gayrimüslim Kadın”, AÜ Hukuk Fak. Dergisi, 65 (3), (2016): 893-935.
• GÖKBAYIR, Sema. “Osmanlı Hukuk Sisteminde Fıkhın Belirleyiciliği Erzincan Şer’iyye Sicilleri Evlenme-Boşanma Kayıtları Örneği (Günümüz Erzincan’ı ile Mukayeseli)”, Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Üniversitesi, 2013.
• HİLMİ, İbrahim. Hukuk Aile Kararnamesi Esbab-ı Mucibe Layihası, İstanbul: Matbaa-i Orhaniye, 1336. “İslam Hukukunda Gayrimüslimlerin Hukukî Özerkliği: ‘Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi” Örneği, http://www.suleymaniyevakfi.org/wp-content/uploads/2009/12/---33.pdf. (Yazıcı, A., Çanakkale 18 Mart Üniversitesi’nin organize ettiği Din ve İnsan Hakları Sempozyumunda sunulan tebliğ ile Genç Akademisyenler Buluşması Sempozyumunda sunulan tebliğin genişletilerek makale yapılmış hali, 3.
• KAPLAN, Leyla. Cemiyetlerde ve Siyasî Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960). Ankara: Yükseköğretim Kurulu Matbaası, 1998.
• KARAKOÇ, Sarkis. “Sicill-i Nüfus Vukuatından Alınacak Haçların Derecatı”, Külliyat-ı Kavanin. Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Aile Hukuku: Evlenme ve Boşanma 152
• KARATAŞ, A. İhsan. “Şer’iye Sicillerine Göre Tanzimat’a Kadar Bursa’nın Sosyo-Ekonomik Hayatında Ermeniler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Bildiriler, Kayseri 2007, C. I: 367-382.
• KENANOĞLU, M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, İstanbul: Klasik Yayınları, 2004. KAYA, Ali. “17. Yüzyıl Bursa Şer’iye Sicillerinin İslam Aile Hukuku Açısından Tahlili”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17/1, (2008): 81-107.
• KIVRIM, İsmail. “17. Yüzyılda Osmanlı toplumunda Boşanma Hadiseleri (Ayıntâb Örneği; Talâk, Muhâla’a ve Tefrik)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI/1, (2001): 371-400.
• SCHACHT, J. J. “Talak”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, (İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
• SOYKAN, T. Tankut. Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler. İstanbul: Ütopya Kitabevi, 1999.
• ÜNAL ÖZKORKUT. Nevin, “2014 Tarihli Meryem Yahya İbrahim İshak Davası’ndan Hareketle İslam Hukukunda Bir Evlenme Engeli Olarak ‘Din Farkı’ ve Osmanlı Uygulamasına Yansımaları”, OTAM, 37, (2015): 289-306.
• YILMAZ, İbrahim. “Yetki ve Sistem Açısından İslâm Hukukunda Boşanma”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2006.
• ZİLFİ, M. C. “‘Geçinemiyoruz’: 18. Yüzyılda Kadınlar ve Hul”. Madeline C. Zilfi (Editör). Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları. (İkinci Baskı). (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010).