MEKÂNSAL ETKİLERİ BAKIMINDAN HİDROELEKTRİK SANTRALLERİN (HES) SWOT ANALİZİNE GÖRE İNCELENMESİ: ALKUMRU VE KİRAZLI BARAJLARI ÖRNEĞİ (SİİRT)

Yıl 2013, Sayı: 26, 21 - 45, 24.11.2014

Nurettin Özgen , Sabri Karadoğan

Öz

Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de nüfus artışıyla birlikte enerji ihtiyacı önemli bir gereksinim olarak artarak devam etmektedir. Artan enerji ihtiyacının karşılanmasına yönelik olarak Hidroelektrik Santraller (HES/Barajlar), diğer alternatif enerji kaynaklarıyla kıyaslandığında çeşitli avantajlar sundukları gerekçesiyle, son dönemlerde daha sık tercih edilen enerji yatırımları oldukları görülmektedir. Ancak HES’lerin enerji üretimindeki az maliyet ve bazı üstünlüklerinin yanı sıra doğal ve kültürel çevre üzerindeki etkileri de sürekli tartışma konusu olmuştur. Hidroelektrik santraller, nükleer ve fosil enerji kaynaklarına göre çevreye olan etkileri bakımından daha olumlu izlenimler taşımaktadır. Fakat küresel ısınma ve iklim değişiklikleri gibi faktörlerin etkisiyle verimlilik potansiyelleri önemli derecede değişim gösterebilmektedir. Türkiye gibi enerji ihtiyacı konusunda dışa bağımlı bir ülkenin, sahip olduğu mevcut hidrolik enerji kaynaklarını değerlendirmeye çalışması kaçınılmaz bir politika olarak görülebilir. ncak bu tür politikaların uzun vadede görülen etkilerinin önemli olumsuzluklara yol açacağı da bir gerçektir. Bu bağlamda, Siirt kentinin doğusunda inşa edilen Alkumru ve Kirazlı barajlarının etkileri, içsel ve dışsal faktörler (SWOT analizi) biçiminde ele alınarak incelenmiş ve yapılan analizlere göre inşa edilen barajların, “doğal ve beşeri mekânı hem olumlu hem de olumsuz etkileyen birer beşeri yapılar” olduğu sonucuna varılmıştır. Bununla birlikte enerji yatırımlarının fayda yönünün ağır basması için, risk faktörlerinin en aza indirgenerek çevresel koşulların, yaşamsal gerekliliklerinin sürdürebilirliliği açısından fırsata dönüştürülmesi gerekmektedir. Böylece, yörenin avantaj- çekicilikleri ile olası problemleri göz önüne alınarak, bu tür yapılanmaların, uzun dönemli ve kapsamlı bir planlama eşgüdümüyle gerçekleştirilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Sözcükler: Mekansal Planlama, SWOT, Coğrafi Ortam, Botan Suyu, Alkumru ve Kirazlı Barajları

 

Examining Hydro-Electric Power Plants in Terms of Their Spatial Effects According to SWOT Analysis: Sample of Alkumru and Kirazlı Dams (Siirt)

Abstract:

As in all over the world, the need for energy is continuously growing as an important requirement in Turkey, as well, in parallel with increase of population. It is seen that hydro-electric power plants (HEPP/Dams) are preferred often in recent years on the grounds that they offer various advantages when compared to other alternative energy resources in order to meet growing energy requirement of Turkey. However, although they are low-cost and have some superiority over alternative resources, HEPP’s have always been a matter in question because of their adverse effects on nature and cultural environment. Compared to nuclear and fossil power resources, hydro-electric power plants have seemingly more positive impression in respect of their effects on environment. However, their potential of effectiveness can significantly vary as result of factors such as global warming and climatic changes. Although it may be seen that a country like Turkey, which is foreign-dependent in terms of energy resources, should inevitably attempt evaluating its existing hydraulic energy resources / potential, there is another reality that this policy will result in significant adverse effects in long run. In this context, impacts of Alkumru and Kirazli Dams, which are constructed in eastern part of Siirt province, were examined in terms of endogenous and exogenous factors (SWOT analyzing) and as result of analyzes it was concluded that these dams are “man-mad structures, which have both positive and negative impacts on natural and human spatial.” On the other hand, it is seen that risk factors should be minimized so that they can turn into opportunity for sustainability of environmental circumstances and vital requirements and such structures should be realized in coordination with long-term and comprehensive planning phase, which takes into consideration of other advantages and opportunities as well as potential problems of region/locality.

Key words: Spatial Planning, SWOT, Geographical Environment, Botan River, Alkumru and Kirazlı Dams

Anahtar Kelimeler

-

Kaynakça

• AĞIRALİOĞLU, N., 2007, Baraj Planlama ve Tasarımı (Cilt I, II, III), İstanbul, Su Vakfı Yayınları
• AKKAYA, U., GÜLTEKİN, A. B., DİKMEN, Ç. B. & DURMUŞ, G. (2009). Baraj ve Hidroelektrik Santrallerinin (HES) Çevresel Etkilerinin Analizi: Ilısu Barajı Örneği. 5. Uluslar arası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS09), 13-15 Mayıs, Karabük.
• AKGEMCİ, T., 2007, Stratejik Yönetim, Gazi Kitabevi, ISBN 978-9944-165-17-4.
• AKMANDOR, N., 1994, “Su Sorunun Fiziksel Boyutları, Ortadoğu Ülkelerinde Su Sorunu”, Nurol Matbaası, Ankara,
• ALKUMRU BARAJI ÇED Raporu. (2010). Türkiye Elektrik İletim A.Ş.. http://www2. cedgm.gov.tr/cedsureci/idk_toplantisi/354_idk.pdf adresinden 08. 06. 2012 tarihinde indirildi.
• ALTINLI, İ. E., 1963, 1/500 000 Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası Cizre Paftası ve İzahatnamesi: MTA Enst. Yayınları, Ankara
• ALTINLI, İ. E.,1952, Siirt Güneydoğusunun Jeolojik İncelenmesi, MTA Rapor No: 1977 Ankara
• ARNİ, P., 1939, Petrol Rezervlerine Taalluk Eden Bazı Neticelerle Siirt Havalisi Jeolojisine Bir Yardım, MTA yayın No: 1284
• ATAÇ, A., LEBLEBİCİ, A., 2006, “Türkiye’de Hidroelektrik Enerjinin Gelişimi”, Türkiye 10. Enerji Kongresi Bildiriler Kitabı, Cilt 1, DEK Türk Milli Komitesi, Ankara.
• AYDAL, D. (2010), Sular Kızıl Akacak, İstanbul. Cinius Yayınları
• BAGHEL, R., NÜSSER, M. (2010). Discussing Large Dams in Asia after the World Commission on Dams: Is a Political Ecology Approach the Way Forward? Water Alternatives 3(2): 231-248
• BELLİ, O. 1997, 1994 Yılında Doğu Anadolu Bölgesi’nde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin Araştırılması. Kültür Bakanlığı Yayınları Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları 42 Yayın No:52. T.C.Kültür Bakanlığı. Anıtlar Ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın no: 1878, XIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, ANKARA
• BP Statistical World Review of Energy (June- 2010). www.bp.com/.../bp.../statistical_ energy_review.../2010.../statistical_re...Similar adresinden 19 Aralık 2012 tarihinde indirildi.
• DALAR, M., 2007, Su Sorununda Ulusal ve Uluslararası Legal Perspektifler: Fırat ve Dicle, Bursa. Alfa Aktüel Yayınları.
• DİNÇER, Ö., 1998, Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, Beta Basım Yayım Dağıtım, 5.Baskı, İstanbul.
• DSİ, 2009 M.Ö. 1250’den Günümüze Hitit Barajı. www.dsi.gov.tr/docs/projeler/hitit_baraji .pdf?...2 adresinden 21 Aralık 2012 tarihinde indirildi.
• ENERJİ RAPORU, 2010. Dünya Enerji Konseyi (Aralık- 2010). Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi. DEK-TMK Yayın No : 0017/2010, ISSN : 1301-6318
• ERİCSON, D. B., 1939, Diyarbakır – Siirt Mıntıkasının jeolojisi Hakkında Rapor, MTA Yayın No: 875
• ERİNÇ, S., 1967, Vejetasyon Coğrafyası, Sermet Matbaası, İstanbul
• ERİNÇ, S., 1988, Havzaların Jeomorfolojik Evrimi Hakkında Düşünceler, İ. Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, No: 5
• ERİNÇ, S.,1953, Doğu Anadolu Coğrafyası, İ. Ü. Coğ. Enst. Yayınları, No:15, İstanbul
• ERLER, A., 1980, Madenköy – Siirt Masif Sülfid Bakır Yatağı Çevresindeki Hidrotermal Alterasyonun Kimyasal Özellikleri, TÜBİTAK Proje No: TBAG – 449 GEDİK, N., 2012, Su Yapıları Ders Notu. http://insaat.balikesir.edu.tr/dokumanlar/suyapilari/ barajlar.pdf adresinden 12 Eylül 2012 tarihinde indirilmiştir.
• ILGAR, R., SALEM, K., 2004. Türkiye’nin sınır aşan akarsu anlaşmalarına Coğrafi açıdan bir bakış, Marmara Coğrafya Dergisi. Sayı: 10, s:53-72
• KIRCA, V. Ş. Ö., 2012. Su Kaynakları Mühendisliği 4. Hafta-Barajlar. insaat.balikesir. edu.tr/dokumanlar/.../barajlar.pdfSimilar adresinden 17 Aralık 2012 tarihinde indirildi.
• KOLUMAN, A., 2002, “Dünya Su Sorunları ve Stratejileri”, ASAM, Teknoloji-Çevre-Enerji Dizisi 2, Ankara
• LİPPER, J., 1967, "Equitable Utilization", The Law of International Drainage Basins, ed. by A. H. Garretson, R. D. Hayton and C. J. Olmstead, Oceana Publications, Newyork, pp: 15-73
• MEYBECK, M. 2003. Global analysis of river systems: from Earth system controls to Anthropocene syndromes. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 358(1440): 1935-1955.
• NILSSON, C. and BERGGREN, K. 2000. Alterations of riparian ecosystems caused by river regulation. Bioscience 50(9): 783-792.
• NILSSON, C.; REIDY, C.A.; DYNESIUS, M. and REVENGA, C. 2005. Fragmentation and flow regulation of the world’s large river systems. Science 308(5720): 405-408.
• ÖZGEN, N., 2003, Kuruluş Yeri Bakımından Siirt Şehri ve Yakın Çevresinin Doğal Ortam Özellikleri. Siirt Valiliği Yay. No 2
• ÖZGEN, N., 2004; Potential and Problems of the Botan and Kezer Streams in the Siirt Subregion, SE Anatolia, Turkey. Proceeding of the Third Turkish- Romanian Geographical Academic Seminar. September 15- 24, Balıkesir
• ÖZGEN, N., KARADOĞAN, S., 2009; Siirt Şehrinin Kuruluşu ve Gelişimi. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi (Journal of Social Science), C: 19, S: 2 (61- 82)
• ÖZGEN, N., 2010; Doğu Anadolu Bölgesi’nin Doğal Turizm Potansiyelinin Belirlenmesi ve Planlamaya Yönelik Öneriler. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi/ International Journal of Human Sciences. C: 7, S: 2 (1407- 1438)
• ÖZGEN, N., KARADOĞAN, S., 2012. Hidroelektrik Santrallerin (HES) Mekânsal Etkileri ve Coğrafi Planlamaya Yönelik Öneriler: Alkumru ve Kirazlı Barajları Örneği (Siirt). Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi, Türkiye Coğrafyası Araştırmaları ve Uygulama Merkezi “TÜCAUM VII. Coğrafya Sempozyumu” (18-19 Ekim 2012), Bildiriler Kitabı. Ankara
• ÖZTEKİN, N., EROL, O., 1970, Türkiye Akarsu Rejimlerine Yağış, Ter Şekli ve Yapısının Etkisi, Jeomorfoloji Dergisi, No: 2
• SAR, C., 1970, “Uluslararası Nehirlerden Endüstriyel ve Tarımsal Yararlanma Hakkı”, Sevinç Matbaacılık, Ankara Üniversitesi, S.B.F Yayınları, Ankara
• SOĞANCI, M., 2009. Küresel Su Politikaları ve Türkiye TMMOB Su Raporu. www.cmo.org.tr/ resimler/.../63bf88fe65deee1_ek.... adresinden 19 Aralık 2012 tarihinde indirildi.
• SÖZER, A. N., 1984, Güneydoğu Anadolu’nun doğal çevre şartlarına coğrafi bir bakış, Ege Coğrafya Dergisi, No: 2
• ŞAHİNTAŞ, P., 2012, Ortadoğu’da Su Sorunu ve Türk Dış Politikasında Sınır Aşan Sularımız. http://www.tuicakademi.org/index.php/kategoriler/turk-dis-politikasi/2748- ortadoguda -su-sorunu-ve-turk-dis-politikasinda-sinir-asan-sularimiz adresinden 23 Temmuz 2012 tarihinde indirildi.
• ŞAROĞLU, F.,1986, Doğu Anadolu’nun Neotektonik Dönemde Jeolojik ve Yapısal Evrimi, MTA Dergisi, No: 106
• ŞENGÖR, A. M. C.,1980, Türkiye’nin Neotektoniğinin Esasları, Türk. Jeoloji Kurultayı Konferanslar Serisi Yayınları, No: 2
• ŞENGÜLER, İ., 2010, Kömür-Enerji-Çevre Üçgeninde “Linyit Swot Analizi” 16. Uluslararası enerji ve çevre fuarı ve konferansı, 12-14 mayıs 2010, 148-151, İstanbul
• TEİAŞ (2010). Türkiye Elektrik Enerjisi Üretiminin Birincil Enerji Kaynaklarına Göre Yıllar İtibariyle Gelişimi. www.teias.gov.tr/TürkiyeElektrikİstatistikleri/.../35 adresinden 22 Eylül 2012 tarihinde indirildi.
• TMMOB (2010). Türkiye’nin Enerji Görünümü. Makina Mühendisleri Odası yayın no: MMO /588.www.mmo.org.tr/resimler/dosya_ekler/dd924b618b4d692_ek.pdf adresinden 22 Aralık 2012 tarihinde indirildi.
• TMMOB, (Ekim-2011). Hidroelektrik Santraller Raporu, http://www.tmmob.org.tr/genel/ bizden_detay.php?kod=7624&tipi =2 adresinden 16. 10. 2012 tarihinde indirildi
• TUTAR, F., KILIÇ, N.Ö., AYTEKİN, S., 2012, Türkiye’de Suyun Ekonomik Analizi, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl : 5 Sayı : 9
• TÜRKİYE’NİN HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ VE TEMEL POLİTİKASI. Devlet Su İşleri Genel müdürlüğü. http://www.dsi.gov.tr/hizmet-alanlari/enerji adresinden 26.06.2012 tarihinde alındı.
• TÜRKÜNAL, S., 1980, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Jeolojisi, Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını, No: 08, ANKARA
• VERMEİRE, B., GELLYNCK, X., 2009, “Strategic Orientation Training Session”, 3nd Offical Meeting of the Food-Cluster, Mersin.
• YILDIZ, D., 2007, Türkiye’nin hidroelektrik enerji potansiyeli ve politikaları. Stratejik Analiz. http://topraksuenerji.org/haberler/Turkiye_nin_Hidroelektirik_Enerji_ Potansi yeli_ve _Politikalari.pdf adresinden 20. 07. 2012 tarihinde indirildi.
• YILMAZ, Y., YİĞİTBAŞ, E., 1994, Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağında Farklı ofiyolitik Topluluklar ve Bunların Orojenik Evrimdeki Anlam ve Önemi, TPAO, 10. Petrol Kongresi ve Sergisi, ANKARA
• LÜLE, A. 2012, Hidroelektrik Enerji Potansiyelimiz ve Küçük Hidroelektrik Santraller. arsiv.mmo.org.tr/pdf/000007CB.pdf adresinden 22 Aralık 2012 tarihinde indirildi.
• ÇEVRE ve ORMAN BAKANLIĞI, 2008, 5. Dünya Su Forumu Bölgesel hazırlık Süreci Türkiye Bölgesel Su Toplantıları. Tarihi Su Yapıları Konferansı (26- 27 Haziran 2008), İzmir 45