Devrez Çayı Vadisinin Tektonik Özelliklerinin Morfometrik İndisler ile Araştırılması

Yıl 2016, Sayı: 33, 20 - 36, 21.07.2017

M. Murat Köle

Öz

Çalışma alanı olan Devrez Çayı Vadisi, Batı Karadeniz Bölümü’nün güneydoğusunda yer almakta olup, yaklaşık 140 km
uzunluğundadır. Vadi tektonik açıdan son derece hareketli bir bölgededir. Saha, Neojen’den günümüze Arap ve Avrasya plakaları arasında
yaşanan çarpışma ürünü olarak gelişmeye başlamıştır. Devrez Çayı Vadisi’nin kuzey sınırını Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) oluşturmaktadır.
Bölgedeki genç tektonik aktiviteye bağlı olarak, çalışma sahası birçok ana ve tali fay tarafından parçalanmış durumdadır. Çalışmanın amacı;
Devrez Çayı Vadi tabanında tektonik özelliklerin seçili morfometrik indisler ile araştırılmasıdır. Bu amaçla, seçili morfometrik indisler ve
Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) bir arada kullanılmıştır. Hipsometrik eğri, hipsometrik integral (Hi), akarsu eğim – uzunluk indisi (SL), asimetri
faktörü (AF) ve vadi taban genişliği – vadi yüksekliği oranı (Vf) indislerinden faydalanılmıştır. Morfometrik indislere ait sayısal değerlerin elde
edilmesi ve gerekli olan harita ve altlıkların üretilmesi için ArcGIS 10.0 programı ve özel bir modülü olan Arc Hydro Tools 2.0 kullanılmıştır.
Çalışma sonuçları üç grup altında toplanabilir: (I) Seçili indisler ve indislere ait sınıflandırmalar bir arada uyumlu ve anlamlı sonuçlar
vermektedir. (II) Güncel olarak, alt havzalar içerisinde, genç tektonik aktiviteye bağlı vadi gelişimi en fazla Kırsakal Havzası ve Tosya
Havzası’nda etkindir. (III) Vadi yüksek oranda fay kontrolünde gelişmektedir.

Anahtar Kelimeler

Devrez Vadisi, Devrez Çayı, Tektonik, Morfometrik analiz

Investigation of Tectonic Properties of Devrez River Valley via Morphometric Indices

Öz

The study area is in the southeast area of the West Black Sea Region in Turkey. It is approximately 140 kilometers long, and is called the Devrez River Valley. The study area is located in a tectonically active region. The study area was initiated during the Neogene in the context of continental collision between Arabia and Eurasia. The northern border of study area is over the North Anatolian Fault Zone (NAFZ). In fact all of the study area is affected by and was formed by primary and secondary faults.

This study investigates the tectonic properties of the Devrez River Valley with selected morphometric indices. In this paper, morphometric indices and Geographical Information Systems (GIS) are used together. Indices used include: hypsometric curve, hypsometric integral (Hi), stream length–gradient index (SL), drainage basin asymmetry (AF), and ratio of valley–floor width to valley height (Vf). The necessary maps, layers, and calculations of indices were produced with ArcGIS 10.0 and Arc Hydro Tools 2.0. The results of this study can be divided into three groups:

(I) Selected indices and their classifications have shown significant and compatible results.

(II) The Kırsakal and Tosya sub-basins have the highest value of valley evolution depending on young tectonic activity.

(III) The valley has been greatly developed under fault control.

Anahtar Kelimeler

Devrez Valley, Devrez River, Tectonic, Morphometric anyalsis

Kaynakça

• Akkan, E. (1970). Bafra Burnu‐Delice Kavşağı Arasında Kızılırmak Vadisinin Jeomorfolojisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Yayın No: 191, Ankara.
• Akkuş, A. (1980). Devrez Çayı Vadisi’nin Jeomorfolojisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Yer Bilimleri Fakültesi Yayınları, Yayın No: 24, Trabzon.
• Blumenthal, M. (1948). Bolu Civarı ile Aşağı Kızılırmak Arasındaki Kuzey Anadolu Silsilelerinin Jeolojisi. Maden Tetkik Arama Yayınları, Yayın No: 13, Ankara.
• Bull, W.B. ve McFadden, L.D. (1977). Tectonic Geomorphology North and South of The Garlock Fault, California. In: Doehring, D.O. (Ed.), Geomorphology in Arid Regions. Proceedings of the Eighth Annual Geomorphology Symposium. State University of New York, Binghamton, 115 –138.
• Chen, Y.C., Sung, Q.C., Cheng K.Y. (2003). Along – Strike Variations of Morphotectonic Features in Western Foothills of Taiwan and its Tectonic İmplications Based on Streamgradient and Hypsometric Analysis. Geomorphology, 56, 109 – 137.
• Cürebal, İ. ve Erginal, A.E. (2007). Mıhlı Çayı Havzası’nın Jeomorfolojik Özelliklerinin Jeomorfik İndislerle Analizi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 19(6) 126 – 135.
• Dhont, D., Chorowicz, J., Yürür, T., Köse, O. (1998). Polyphased Block Tectonics Along The North Anatolian Fault in The Tosya Basin Area (Turkey). Tectonophysics, 289, 213 – 227.
• Dehbozorgi, M., Pourkermani, M., Arian, M., Matkan, A. A., Motamedi, H., Hosseiniasl, A. (2010). Quantitative Analysis of Relative Tectonic Activity in the Sarvestan Area, Central Zagros, Iran. Geomorphology, 121, 329 – 341.
• El Hamdouni, R., Irigaray, C., Fernandez, T., Chacón, J., Keller, E.A. (2008). Assessment of Relative Active Tectonics, Southwest Border of Sierra Nevada (southern Spain). Geomorphology, 96, 150 ‐ 173.
• Erdağ, Ş., T., Tüysüz, O., Akyüz, S. (2009). Ecemiş Fay Zonu’nun Morfotektonik Özellikleri ve Morfometrik Analizi. İstanbul Teknik Üniversitesi Mühendislik Dergisi, 8(5), 67 – 79.
• Erinç, S., Bilgin, T., Benner, M. (1961). Ilgaz Üzerinde Periglasyal Şekiller. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Dergisi, 12, 151 – 160.
• Hack, J.T. (1973). Stream Profile Analysis and Stream‐Gradient Index. U.S. Geological Survey Journal of Research, 1, 421 – 429.
• Hare, P.W. ve Gardner, T.W. (1985). Geomorphic Indicators of Vertical Neotectonism Along Converging Plate Margins, Nicoya Peninsula, Costa Rica, in Morisawa. In: M. and Hack, J.T. (Eds), Tectonic Heomorphology: Proceedings of the 15th Geomorphology Symposia Series, Binghamton, New York, 76 – 104.
• Hurtrez, J. E., Sol, C., Lucazeau, F. (1999). Effect of Drainage Area on The Hypsometry From an Analysis of Small‐Scale Drainage Basins in The Siwalik Hills (Central Nepal). Earth Surface Process and Landforms, 24, 799 – 808.
• Keller, E. A. (1986). Investigations of Active Tectonics: Use of Surficial Earth Processes. In: Wallace, R.E. (Ed.), Active Tectonics: Impact on Society. National Academy Press, Washington, DC. Keller, E.A. ve Pinter N. (1996). Active tectonics: Earthquakes Uplift and Landscapes. Prentice Hall, New Jersey.
• Ketin, İ. (1948). Uber die Tectonisch‐Mechanischen Folgerungen aus den Grossen Anato‐lischen Erdbeben des Letzten Dezenniums. Geologie Rundsh, 36, 77 – 83.
• Langbein, W.B., vd. (1947). Topographic Characteristics of Drainage Basins. United States Departmant of The İnterior, Washington.
• Mahmood, S.A. ve Gloaguen, R. (2012). Appraisal of Active Tectonics in Hindu Kush: Insights From DEM Derived Geomorphic Indices and Drainage analysis. Geoscience Frontiers, 3 (4), 407 – 428.
• Mayer, L. (1986). Tectonic Geomorphology of Escarpments and Mountain Fronts. Active Tectonics, Studies in Geophysics (Eds R.E. Wallace). 125 – 135, National Academy Pres.
• Mayer, L. (1990). Introduction to Quantitative Geomophology. Prentice‐Hall, New Jersey.
• McKenzie, D.P. (1972). Active tectonics of the Mediterranean Region. J.R. Astron. Soc., 30, 109 – 185.
• Özdemir, H. (2007). Havran Çayı Havzasının (Balıkesir) CBS ve Uzaktan Algılama Yöntemleriyle Taşkın ve Heyelan Risk Analizi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Öztürk, B. ve Erginal, A.E. (2008). Bayramdere Havzasında (Biga Yarımadası, Çanakkale) Havza Gelişiminin Morfometrik Analizler ve Jeomorfik İndislerle İncelenmesi. Türk Coğrafya Dergisi, 50, 61 – 68.
• Pamir, H.N. (1944). Kuzey Anadolu’da Bir Deprem Çizgisi. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, A ‐ serisi, C9 (Sayı 3).
• Pike, R.J. ve Wilson, S.E. (1971). Elevation Relief Ratio, Hypsometric Integral and Geomorphic Areaaltitude Analysis. Geological Society of America Bulletin, 62, 1079 – 1084.
• Selim, H.H., Tüysüz, O., Karakaş, A., Taş, K.Ü. (2013).
• Morphotectonic Evidence from The Southern Branch of The North Anatolian Fault (NAF) and Basins of The South Marmara Sub‐Region, NW Turkey. Quaternary International, 292, 176 – 192.
• Schumm, S.A. (1986). Alluvial River Response to Active Tectonics, Studies in Geophysics. Active Tectonics, Studies in Geophysics (Eds R.E. Wallace). 80 – 94, National Academy Press. Strahler, A.N. (1952). Hypsometric (area‐altitude) Analysis of Erosional Topography. Geological Society of America Bulletin, 63, 1117 – 1141. Şengör, A.M.C., Görür, N., Şaroğlu, F. (1985). Strike–Slip Faulting and Related Basin Formation in Zones of Tectonic Escape: Turkey as a Case Study. In: Biddle, K.T ve Christie‐Blick, N., (Eds), Strikeslip Deformation, Basin Formation and Sedimentation, Special Publication, Society of Economic Paleontologists and Mineralogists, 37, 227 – 264.
• Tarı, U. ve Tüysüz, O. (2008). İzmit Körfezi ve Çevresinin Morfotektoniği. İstanbul Teknik Üniversitesi Dergisi/d Mühendislik, 7(1) , 17 – 28.
• Tchihatcheff, P. (1867). Asie Mineure: Description Physique: Geologie. L. Gurein (Ed), Paris
• Tokay, M. (1973). Kuzey Anadolu Fay Zonunun Gerede – llgaz Arasındaki Kısmında Jeolojik Gözlemler. Kuzey Anadolu Fayı ve Deprem Kuşağı Sempozyumu, Maden Tetkik Arama (MTA), Ankara, 12 – 29.
• Tsodoulos, I.M., Koukouvelas, I.K., Pavlides, S. (2008). Tectonic Geomorphology of The Easternmost Extension of The Gulf of Corinth (Beotia, Central Greece). Tectonophysics, 453, 211 – 232.
• Turoğlu, H. (1997). İyidere Havzasının Hidrografik Özelliklerine Sayısal Yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, 32, 349 – 355.
• Yalçınlar, İ. (1960). Türkiye’de Kaledoniyen Masiflaeri ve Karakterleri. Türk Coğrafya Dergisi, 20, 107.