Paleogeography of the Tarsus Plain and Geoarchaeology of Gözlükule Mound in Light of a Multi-Proxy Analysis

Yıl 2023, Sayı: 47, 183 - 203, 10.01.2024

Rifat İlhan , Aylin Karadaş , Sabah Kırallı , Serdar Vardar , Ertuğ Öner

https://doi.org/10.26650/JGEOG2023-1284367

Öz

Gözlükule Mound is located in the northern Tarsus Plain . This study aims to reconstruct the paleoenvironment of Gözlükule Mound and the paleogeographic development of the Tarsus Plain. Core sediments taken from 19 drillings made between 2001-2002 are used to reveal the effects of natural environmental changes, with granulometric analyses, elemental analyses, and paleontological analyses being done for this purpose. In light of these analyses, the study interprets the natural environmental changes to the Tarsus Plain and the surroundings of Gözlükule Mound that occurred in the Holocene. In order to connect these developments to a certain chronology, a total of five radiocarbon-14 analyses were made with the support of Ege University Scientific Research Project Nos. SHD-2021-22452 and SYL-2020-22305. The paleontological, sedimentological, and elemental analyses, as well as the dating results of the sediment samples, were reevaluated, with the paleogeographic development of the region being revealed in accordance with the new data.

Anahtar Kelimeler

Tarsus (Berdan) Plain, Gözlükule Mound, paleogeography

Çoklu Analiz Yöntemlerinin Işığında Tarsus (Berdan) Ovasının Paleocoğrafyası ve Gözlükule Höyüğünün Jeoarkeolojisi

Öz

Gözlükule Höyüğü, günümüzdeki Tarsus (Berdan) Ovası’nın kuzey kenarında bulunmaktadır. Bu çalışmada, Tarsus Ovası’nın paleocoğrafik gelişimini ve bölgede yer alan Gözlükule Höyüğü’nün doğal çevre değişimlerinden nasıl etkilendiğini ortaya koymak amacıyla, 2001 ve 2002 yıllarında yörede yapılmış olan 19 adet delgi sondaja ait sedimanlar yeni analizler ışığında değerlendirilmiştir. Sedimanlar, granülometrik, element özellikleri ve paleontolojik açıdan analiz edilmiştir. Bu analizlerin sonuçlarına göre Tarsus Ovası ile Gözlükule Höyüğü çevresinin Holosen’deki doğal çevre değişmeleri yorumlanmıştır. Bu gelişmelerin belli bir kronolojiye bağlanabilmesi için Ege Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri SHD - 2021 - 22452 ve SYL - 2020 - 22305 numaralı iki proje desteği ile toplam 5 adet RC14 analizi yaptırılmıştır. Sediman örnekleri paleontolojik, sedimantolojik, element analizleri ve tarihleme sonuçları birlikte değerlendirilerek yeni verilere göre yörenin paleocoğrafik gelişimi ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tarsus (Berdan) Ovası, Gözlükule Höyüğü, paleocoğrafya

Teşekkür

Tarsus Ovası ve Gözlükule Höyüğünde çalışmamız amacıyla ekibimizi kazı projelerine davet edip bizleri destekleyen başta kazı başkanı Prof. Dr. Aslı Özyar olmak üzere bütün ekip üyelerine teşekkür ederiz. Bremen Üniversitesi'nden Prof. Dr. Bernd Zolitschka’ya ve laboratuvar asistanı Rafael Stiens’e analizlerin yapılması ve yorumlanmasındaki yardımlarından dolayı teşekkür ederiz. Aynı şekilde, laboratuvar ve tarihleme analizleri açısından bizleri SHD-2021-22452 ve SYL-2020-22305 numaralı iki proje ile destekleyen Ege Üniversitesi Rektörlüğü ve Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne teşekkürlerimizi sunarız.

Kaynakça

• Adegbie, A.T., Schneider, R.R., Röhl, U. ve Wefer, G. (2003). Glacial millennial-scale fluctuations in central African precipitation recorded in terrigenous sediment supply and freshwater signals offshore Cameroon. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 197(3-4), 323-333. https://doi.org/10.1016/S0031-0182(03)00474-7 google scholar
• Altmeyer, M., Seeliger, M., Ginau, A., Schiestl, R. ve Wunderlich, J. (2020). Reconstruction of former channel systems in the northwestern Nile Delta (Egypt) based on corings and electrical resistivity tomography (ERT). Quaternary Science Journal, 70, 151-164. https://doi.org/10.5194/egqsj-70-151-2021 google scholar
• Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü. (1978). Mersin-Berdan ve Efrenk Ovaları hidrojeolojik etüt raporu. Ankara: Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü. google scholar
• Elschner, A., Scheder, J., Bungenstock, F., Bartholoma, A., Becker, T.M., Capperucci, R.M., Enters, D., Karle, M., Schlütz, F., Wehrmann, A. ve Hoffmann, G. (2021). Microfauna- and sedimentology- based facies analysis for palaeolandscape reconstruction in the back-barrier of Norderney (NW Germany). Netherlands Journal of Geosciences e4. doi:10.1017/njg.2020.16 google scholar
• Erol, O. (2003). Ceyhan Deltasının jeomorfolojik evrimi. Ege Coğrafya Dergisi, 12 (2), 59-81. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ ecd/issue/4881/66946 google scholar
• Goldman, H. (1935). Excavations at Gözlü Kule Tarsus. American Journal of Archaeology, XXXIX(4), 526-549. google scholar
• Goldman, H. (1956). Excavations at Gözlü Kule Tarsus, Vol. II, From the Neolithic through the Bronze Age. New Jersey, Princeton University Press. google scholar
• Goldman, H. ve Jones, F. (1963). Tarsus III: Excavations at Gözlü Kule Tarsus: The Iron Age-Text & Plates. New Jersey, Princeton University Press. google scholar
• Hanebuth, T. J.J. ve Lantzsch, H. (2008). A Late Quaternary sedimentary shelf system under hyperarid conditions: Unravelling climatic, oceanographic and sea-level controls (Golfe d’Arguin, Mauritania, NWAfrica). Marine Geology, 256, 77-89. https://doi.org/10.1016Zj. margeo.2008.10.001 google scholar
• Hocaoğlu, B. (2004). Tarsus ve çevresinin fiziki coğrafyası (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. google scholar
• Kayan, I. (2012). Kuvetarner’de deniz seviyesi değişmeleri. N. Kazancı ve A. Gürbüz (Ed.) Kuvaterner Bilimi (s. 59-78) içinde. Ankara: Ankara Üniversitesi yayınları. google scholar
• Kırallı, S. (2022). Tarsus Berdan Ovasında paleocoğrafya ve jeoarkeoloji araştırmaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. google scholar
• Koster, B., Vött, A., Mathes-Schmidt, M. ve Reicherter, K. (2015). Geoscientific investigations in search of tsunami deposits in the environs of the Agoulinitsa peatland, Kaiafas Lagoon and Kakovatos (Gulf of Kyparissia, western Peloponnese, Greece). Zeitschrift fur Geomorphologie, 59, 125-156. doi: 10.1127/zfg_suppl/2014/S-00192 google scholar
• Laermanns, H., Kelterbaum, D., May, S.M., Elashvili, M., Opitz, S., Hülle, D., Rölkens, J., Verheul, J., Riedesel S. ve Brückner, H. (2017). Mid- to Late Holocene landscape changes in the Rioni Delta area (Kolkhetilowlands, WGeorgia). Quaternary International, 465, 85-98. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2016.12.037 google scholar
• Laermanns, H., Pint, An., Bellanova, P., Feist, L., Wagner, B., Frank, S., Mathes-Schmidt, M., Scheder, J., Teichner, F., Reicherter, K. ve Brückner, H. (2021). The Santo Andr e lagoon at the Atlantic coast of Portugal-Holocene evolution and event history. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 571, 110366. https://doi. org/10.1016/j.palaeo.2021.110366 google scholar
• Öner, E., Uncu, L. ve Hocaoğlu, B. (2002a). Türkiye’nin Doğu Akdeniz kıyılarında deniz seviyesi ve kıyı çizgisi değişmeleri. E. Özhan ve N. Alpaslan (Ed.), Türkiye’nin Kıyı ve Deniz Alanları IV Ulusal Konferansı (s. 1237-1247) içinde. Ankara: Kıyı Alanları Yönetimi Türk Milli Komitesi. google scholar
• Öner, E., Uncu, L. ve Hocaoğlu, B. (2002b). Gözlükule Höyüğü ve Çevresinde Jeoarkeolojik Araştırmalar. K. Olşen, H. Dönmez, A. Özme ve Ç. Morçöl (Ed.), XVIII. Arkeometri Sonuçları (s. 117-130) içinde. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Erişim Adresi: http://www. kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arkeometri/18_arkeometri.pdf google scholar
• Öner, E., Uncu, L. ve Hocaoğlu, B. (2003). Paleogeographische Studien in der Umgebung des Gözlükule-Hügel (Tarsus Mersin, Türkei). Berichte Forschungs-und Technologiezentrum Westküste der Univ. Kiel Nr. 28, Aktuelle Ergebnisse der Küstenforschung, 20. AMK-Tagung Kiel, 30.5-1.6.2002 (s. 133-149) içinde. Kiel. https://amk. cen.unihamburg.de/fileadmin/user_upload/amk/Tagungsband_ Inhalte/Tagungsband_AMK_2002_Kiel_Inhalt.pdf google scholar
• Öner, E., Hocaoğlu, B. ve Uncu, L. (2005a). Tarsus Ovasının Jeomorfolojik Gelişimi ve Gözlükule Höyüğü. O. Tüysüz ve M.K. Erturaç (Ed.), Türkiye Kuvaterner Sempozyumu 5 (TURQUA-V) (s. 82-89) içinde. İstanbul: İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü Yayınları. Erişim Adresi: http://www.turqua.itu.edu.tr/docs/ google scholar
• librariesprovider222/default-document-library/turqua_v_2005_ kuvaterner_sempozyumu.pdf?sfvrsn=0 google scholar
• Öner, E., Hocaoğlu, B. ve Uncu, L. (2005b). Paleogeographical Surveys Around The Mound of Gözlükule (Tarsus). A. Özyar (Ed.), Field Seasons 2001-2003 of the Tarsus - Gözlükule Interdisciplinary Research Project (s. 69-82) içinde. İstanbul: Ege Yayınları. google scholar
• Öner, E. (2016a). Ege ve Akdeniz kıyılarımızda paleocoğrafya-jeoarkeoloji araştırmaları. Ege Coğrafya Dergisi, 25 (1), 51-66. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ecd/issue/26668/280220 google scholar
• Öner, E. (2016b). Alüvyal jeomorfoloji, paleocografya ve jeoarkeoloji araştırmaları. N. Özgen ve S. Karadoğan (Ed.), Fiziki coğrafyada araştırma yöntemleri ve teknikler (s. 91-122) içinde. Ankara: Pegem Akademi Yayınları. google scholar
• Öner, E., Vardar, S., Karadaş, A. ve İlhan, R. (2019). Türkiye’nin Batı ve Güney kıyılarındaki antik yerleşmelerin paleocoğrafya ve jeoarkeolojik özellikleri. TINA Denizcilik Arkeolojisi Dergisi, 11, 9-50. Erişim adresi: http://www.tinaturk.org/dergi/sayi/11/TINA_ Dergi_ Sayi_11-011-052.pdf google scholar
• Öz, H. (1998). Bilinmeyen Tarsus. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. google scholar
• Özükan, B. (2013). Piri Reis Kitab-ı Bahriye. İstanbul: Boyut Yayıncılık. google scholar
• Özyar, A., Danışman, G., Gürbüz, C. ve Özener, H. (2003). Tarsus Gözlükule 2001 Enterdisipliner Araştırmaları. K. Olşen, F. Bayram, A. Özme, N. Güder ve İ. Gençtürk (Ed.), 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı (s. 273-282) içinde. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Erişim Adresi: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/ arastirmalar/20_arastirma_1.pdf google scholar
• Özyar, A. ve Danışman, G. (2009). Tarsus-Gözlükule 2005-2006 Yılı Disiplinlerarası Araştırmaları. F. Bayram ve A. Özme (Ed.), 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (s. 383-398) içinde. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınevi. Erişim Adresi: http://wwwkul1urvarliklari.gov.1r/ sempozyum_pdl/aras1irmalar/26_arastirma_1.pdf google scholar
• Özyar, A., Danışman, G., Ünlü, E. ve Kuruçayırlı, E. (2009). Tarsus-Gözlükule 2007 yılı çalışmaları. H. Dönmez ve A. Özme (Ed.), 30. Kazı Sonuçları Toplantısı (s. 47-60) içinde. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim Adresi: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/30_kazi_2.pdf google scholar
• Özyar A., Ünlü, E., Pilavcı, T., Külekçioğlu, Ç., Yalçın, S., Karacic, S., Güldüren, A. ve Bennet, W. (2014). Tarsus-Gözlükule 2012 yılı kazısı. H. Dönmez (Ed.), 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, (s. 170-81) içinde. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Erişim Adresi: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/Eklenti/27147,35kazi2. google scholar
• Özyar, A., Ünlü, E., Pancaroğlu, O. ve Volkaer, A. (2017). Recent fieldwork at Tarsus-Gözlükule: The Medieval levels. S.R. Steadman ve G. McMahon (Ed), The Archaeology of Anatolia: recent discoveries (2015-2017) (s. 197-216) içinde. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing. google scholar
• Pechlivanidou, S., Vouvalidis, K., L0vlie, R., Nesje, A., Albanakis, K., Pennos, C., Syrides, G., Cowie, P. ve Gawthorpe, R. (2014). A multi-proxy approach to reconstructing sedimentary environments from the Sperchios delta, Greece. The Holocene, 24 (12), 18251839. https://doi.org/10.1177/0959683614551219 google scholar
• Pekman, A. (2015). Antik Anadolu Coğrafyası Kitap: XII-XIII-XIV -Strabon-Geographika (Çev. A. Pekman). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. google scholar
• Pint, A., Seeliger, M., Frenzel, P., Feuser, S., Erkul, E., Berndt, C., Klein, C., Pirson, F. ve Brückner, H. (2015). The environs of Elaia’s ancient open harbor-a reconstruction based on microfaunal evidence. Journal of Archaeological Science, 54, 340-355. https:// doi.org/10.1016/j.jas. 2014.06.011 google scholar
• Piva, A., Asioli, A., Schneider, R.R., Trincardi, F., Andersen, N., Colmenero-Hidalgo, E., Dennielou, B., Flores, J.A. ve Vigliotti, L. (2008). Climatic cycles as expressed in sediments of the PROMESS1 borehole PRAD1-2, central Adriatic, for the last 370 ka: 1. Integrated stratigraphy. Geochemistry, Geophysics, Geosystems, 9 (1), 1-21. https://doi.org/10.1029/ 2007GC001713 google scholar
• Pişmanlik, U. ve Köroğlu, U. (2012). Gezginlerin Gözüyle Tarsus (Antik Çağdan 20. yüzyıla). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. google scholar
• Riddick, N.L., Boyce, J.I., Şahoğlu, V, Erkanal, H., Tuğcu, İ., Alkan, Y., Reinhardt, E.G. ve Goodman-Tchernov, B.N. (2022). Coastal palaeoenvironmental record of Late Bronze to Iron Age harbour development at Liman Tepe-Clazomenae, western Anatolia, Turkey. Marine Geology, vol.450. doi:10.1016/j.margeo.2022.106842 google scholar
• Rother, L. (1997). Die Stade der Çukurova: Adana-Mersin-Tarsus. Tübingen, Deutschland: Im Selbsverlag des Geographischen Instituts der Univesitat Tubingen. google scholar
• Seeliger, M., Bartz, M., Erkul, E., Feuser, S., Kelterbaum, D., Klein, C., Pirson, F., Vott, A. ve Brückner, H. (2013). Taken from the sea, reclaimed by the sea: The fate of the closed harbour of Elaia, the maritime satellite city of Pergamum (Turkey). Quaternary International, 312, 70-83. doi:10.1016/j.quaint.2013.03.004 google scholar
• Shang, S., Daidu, F., Yin, P., Burr, G., Zhang, M. ve Wang, Q. (2018). Late Quaternary environmental change in Oujiang delta along the northeastern Zhe-Min Uplift zone (Southeast China). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 492, 64-80. https://doi.org/10.1016/j.palaeo.2017.12.012 google scholar
• Stock, F., Knipping, M., Pint, A., Ladstatter, S., Delile, H., Heiss, A.G., Laermanns, H., Mitchell, P., Ployer, R., Steskal, M., Thanheiser, U., Urz, R., Wennrich, V. ve Brückner, H. (2016). Human impact on Holocene sediment dynamics in the Eastern Mediterranean - the example of the Roman harbour of Ephesus. Earth Surface Processes andLandforms, 41, 980-996. https://doi.org/10.1002/esp.3914 Sür, Ö. ve Öner, E. (2014). Fiziki coğrafyada paleontoloji. Konya: Eğitim Yayınevi. google scholar
• Sür, Ö. ve Öner, E. (2014). Fiziki coğrafyada paleontoloji. Konya: Eğitim Yayınevi. google scholar
• Tjallingii, R., Röhl, U., Kölling, M. ve Bickert, T. (2007). Influence of the water content on X-ray fluorescence core- scanning measurements in soft marine sediments. Geochemistry, Geophysics, Geosystems, 8 (2), 1-12. https://doi.org/10.1029/2006GC001393 Turner, J.N., Jones, A.F., Brewer, P.A., Macklin M.G. ve Rassner, S.M. (2015). Micro-XRF Applications in Fluvial Sedimentary Environments of Britain and Ireland: Progress and Prospects. I.W. Croudace ve R.G. Rothwell (Ed.), Micro-XRF Studies of Sediment Cores. Developments in Paleoenvironmental Research, vol 17 (s. 227-265) içinde. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-017-9849-5_8 google scholar
• Zoroğlu, L. (2000). Tarsus (AzizPavlus’un Kenti): W.M. Ramsay, (Çev. L. Zoroğlu). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları. google scholar