Dil-Düşünce İlişkisi Bağlamında Eski Uygurcada Kullanılan Sanskritçe Sözcüklerin Türk Düşünce Şekline Yansıması

Yıl 2023, Sayı: 41, 15 - 52, 31.05.2024

Emel Topçu

https://doi.org/10.26650/jol.2023.1408899

Öz

Türkler geçmiş çağlardan günümüze geniş bir coğrafya içine yayılmıştır. Gelenekleri, yaşam şekilleri, dilleri ve düşünce hayatları ortak kültürün önemli parçalarıdır. Her bir parça Türk kimliğinin bir yansımasıdır. Toplum kimliğini göstermesi bakımından inceleme altına alınan önemli unsurlardan biri de düşünce şekli ve hayatıdır. Dilbilimdeki “dilsel belirlemecilik” hipotezine göre dil düşünceyi gösterir. Buna göre dile ait her bir sözcük aslında topluluğun düşünce sistemini yansıtır. Yani sözcükler düşüncenin somutlaştırarak tanımlanmasını sağlar. Eski Uygurların yerleşik yaşama geçmesiyle birlikte özellikle Budizm ve Maniheizm inançları Türklük düşünce sistemi için yeni bir oluşumdur. Bu yeni inançların dairesine giren Türkler; Çince ve Sankritçe ile yazılmış dinî metinleri okuyup anlamak istemişlerdir. Abhidharma metinleri Budist anlayışın gösterildiği felsefi yazılardır. Bu metinlere çeviri yaparken Türkçenin söz yapımı kuralları tüm derinliğiyle kullanılmıştır. Ancak özellikle birçok Budizm terimi, kişi adları, eser adları ve bölüm adları, yer adları Sanskritçe asıllarının Türkçe söyleyişiyle çeviride bırakılmıştır. Bu makalenin amacı da Abhidharma metinlerinden yola çıkılarak Budist inancına sahip Eski Uygurların yazıda kullandığı Sanskritçe sözcükleri dil-düşünce bağlamında Türk düşünce hayatı ile ilişkisini göstermektir. Çalışmada doküman inceleme yöntemi kullanılmıştır. AbhidharmakośabhāṣyaṬīkā Tattvārtha metninde yer alan Sanskritçe sözcükler alfabetik sırayla incelenmiştir. Sanskritçe sözcükler, Masahiro Shōgaito’nun 2008 tarihli Uighur Abhidharma Text: A Philological Study with Introduction çalışmasındaki latin harfli transkripsiyonundan alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, dil, dilsel belirlemecilik, düşünce, Sankritçe sözcükler

Etik Beyan

Çalışmanın içeriği gereği etik beyana ihtiyaç duyulmamıştır.

Destekleyen Kurum

Destekleyen bir kurum yoktur.

Teşekkür

Teşekkür kısmı yoktur.

Reflection of Sanskrit Words Used in the Old Uighuran Language on the Context of the Language-Thought of Turkish Thought

Öz

Turks have spread across a vast geography from ancient times to the present. Their traditions, lifestyles, language, and intellectual life are integral parts of their culture and play a significant role in defining Turkish identity. Each component reflects Turkish identity. Another significant element in revealing the identity of society is the way of life and thought. It shows language thoughts according to the assumptions of “linguistic determinism” in linguistics. According to this, every word in the language represents the thought system of the community. Therefore, ideas are defined and concretised through words. Each word serves as a symbol of Turkish intellectual life. The adoption of Buddhism and Manichaean beliefs marked a new concept in the Turkish thought system, particularly with the shift towards a sedentary lifestyle among the Uighurs. Turks with these new beliefs read and comprehend religious texts written in Chinese and Sanskrit. The Abhidharma texts are philosophical writings that demonstrate Buddhist understanding. During the translation, the word-making rules of Turkish were fully utilised. However, certain Buddhist terms, names of individuals, titles of works and chapters, and place names were retained in the Turkish pronunciation of their Sanskrit origins. The purpose of this article is to highlight the relationship between the Sanskrit words used by ancient Uighurs and Buddhist beliefs and Turkish intellectual life, based on the Abhidharma texts. The document review method was used in this study. Sanskrit words are examined in alphabetical order in Abhidharmakośabhāṣya-Ṭīkā Tattvārtha. The Sanskrit words were sourced from the Latin-letter transcription of Masahiro Shōgaito's study of the Uighur Abhidarma Texts in 2008.

Anahtar Kelimeler

Old Uighur, language, linguistic determinism, thought, sanskrit words

Kaynakça

• Akarsu, B. (1984). Wilhelm Von Humboldt’da dil-kültür bağlantısı. Remzi Kitabevi, İstanbul. google scholar
• Aksan, D. (1977). Köktürkçeden bugüne, Türkçede ödünçlemeler üzerine bir sözlük istatiği araştırması. Türk Dili, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. google scholar
• Aksan, D. (2015). Her yönüyle dil - ana çizgileriyle dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. google scholar
• Bayraktar, N. (2006). Dil bilimi. Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. google scholar
• Bobaroğlu, M. (2006). Bâtınî gelenek - Hermetik ve Sanskritik öğretiler. Ayna Yayınevi. google scholar
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford At The Clarendon Press. google scholar
• Ediskun, H. (1999). Türk dil bilgisi sesbilgisi-biçimbilgisi-cümlebilgisi. Remzi Kitabevi, İstanbul. google scholar
• Edgerton, F. (1953). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary: volume II: dictionary. New Haven: Yale Universty Press. google scholar
• Elmalı, M. (2014). Kutadgu Bilig’de dil olgusu ve dilsel belirlemecilik. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014, Ankara, s. 505-518. google scholar
• Erkman-Akerson, F. (2007). Dile genel bir bakış. Multilingual, İstanbul. google scholar
• Giles, H. A. (1912). Chinese-English dictionary. China and London: Published in Shanghai. google scholar
• Güngören, İ. (2009). Buda ve öğretisi. Yol Yayıncılık, İstanbul. google scholar
• İtil, A. (1963), Sanskrit klavuzu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Sayı: 140, Ankara. google scholar
• Kabakçı, T. (2023). Kutadgu Bilig’de dil ve düşünce ilişkisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul. google scholar
• Karaağaç, G. (2017). Dil tarih ve insan. Kesit Yayınları, İstanbul. google scholar
• Kaya, K. (2006). Sanskrit-Türkçe sözlük. İmge Kitabevi Yayınları, Ankara. google scholar
• Leavitt, J. (2020). Dilsel görecelik. (M. Gürlek, Çev.), Asos Yayınları, İstanbul. google scholar
• Monier, S. M. & Williams, M. A. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford. google scholar
• Ölmez, M. (1995). Eski Türk yazıtlarında yabancı ögeler I. Türk Dili Araştırmaları 5. google scholar
• Ökte, E. Z. (1995). Ben bir Türk’üm-Türk düşünce ve hayat tarzının tarihi gelişimi. İstanbul Araştırma Merkezi, İstanbul. google scholar
• Sakin, D. (2014). Dil ve Düşünce İlişkisi Sorunu (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, İstanbul. google scholar
• Schmidt-Glintzer, H. (2021), Budizm. (S. İnal, Çev.), Runik Yayınları. google scholar
• Shogaito, M. (1988). The Uighur translation of Sıhiramali's Abhidharmakosabhaşya-tıka Tattvartha, text in transcription 1. Kobe City University of Foreign Studies. google scholar
• Shogaito, M. (1993). Studies in the Uighur version of the Abhidharmakosabhaşya-flka tattvartha volume III facsimile text with introduction. Nakanishi Printing Co. Ltd., Kyoto google scholar
• Shogaito, M. (2008). Uighur Abhidharma text: A philologicals with introduction. Nakanishi Printing Co. Ltd., Kyoto. google scholar
• Soothill, W. E. & Lewis, H. (1975). A dictionary of Chinese Buddhist terms with Sanskrit and English equivalents and a Sanskrit-Pali index. Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd., London. google scholar
• Üçok, N. (2004). Genel dilbilim (Lengüistik). Multilingual, İstanbul. google scholar
• Vardar, B. (2001). Dilbilim yazıları. Multilingual, İstanbul. google scholar
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitatsverlag Göttingen. google scholar
• Yılmaz, N. (2004). Türklere özgü ilk kaynaklarda ‘insan’ görüşünün temelleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 25, Erzurum. google scholar
• Yitik, A. İ. (2005). Hint dinleri. İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları, No: 26, İzmir. google scholar