Osmanlı Kadınlarının Evlilik Bağından Kurtulma Oyunları ve Müftüler (16.-18. Yüzyıllar)

Yıl 2022, , 589 - 613, 30.09.2022

Muharrem Midilli

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1124786

Öz

Bu makale fetva mecmularına yansıyan meselelerden hareketle Osmanlı kadınlarının evlilik bağından kurtulmak için başvurduğu oyunları ve müftülerin bu oyunlara yaklaşım tarzını incelemektedir. Amaç evlilik birliğini sonlandırmak isteyen Osmanlı kadınlarının Hanefi mezhebinin katı boşanma ve tefrik kuralları karşısında başvurduğu hileli ayrılık girişimlerini göstermek ve müftülerin yaklaşım tarzlarıyla birlikte analiz etmektir. Osmanlı aile hukukunda kadınların prensip olarak boşama yetkisi yoktur. Mahkeme yoluyla ayrılık elde etme yolları sınırlandırılmış ve sıkı usul kurallarına bağlanmıştır. Fetva mecmualarına yansıyan meseleler evliliğinden mutlu olmayan ve boşanmak isteyen birçok kadının bu kısıtlayıcı hukuk siyaseti karşısında bazı oyunlara tevessül ettiğini göstermektedir. İrtidat etmek suretiyle nikâhı geçersiz hâle getirmek, iddeti geriye dönük bir evlenme engeli olarak kullanmak ve evlendikten sonra nikâh akdi sırasında küçük olduğunu iddia etmek bu oyunlar arasında yer almaktadır. Bazı durumlarda cezai müeyyide gerektiren ve hukukun evlilik birliğini sonlandırmak için vazettiği usullerin dışında kalan bu oyunlar Osmanlı kadınlarının ayrılık elde etme hususundaki çaresizliğine işaret etmektedir. Makale mezkur oyunları 16.-18. yüzyıllar arasında Anadolu ve Rumeli’de görev yapmış Osmanlı müftülerine ait fetvaların sunduğu gerçeklik üzerinden tasvir etmekte ve Hanefî hukuk öğretisi eşliğinde yorumlamaktadır. Gerçek olaylara dayanan fetvaları veri kaynağı olarak kullanan makale Osmanlı kadınlarının kendi inisiyatifleriyle ayrılık elde etmesini pratikte neredeyse imkânsız hâle getiren hukuk siyaseti karşısında başvurduğu hileli yollara ışık tutan bir hukuk tarihi incelemesidir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Aile Hukuku, Kadın, Evlilik Bağından Kurtulmak, Oyun, Müftü

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

119K818

Teşekkür

Bu çalışma TÜBİTAK Kariyer Geliştirme Programı (3501) kapsamında yürüttüğüm 119K818 numaralı proje çalışmalarından üretilmiştir. Destekleri için TÜBİTAK’a teşekkür ederim.

Ottoman Women’s Tricks to Escape from Marriage and Muftis (16th-18th Centuries)

Öz

This article examines Ottoman women’s tricks used to escape from marriage and muftis’ attitudes toward their tricks based on the issues reflected in the fatwa collections. The purpose of the article is to describe the tricks Ottoman women used for dissolving marriage in the face of the strict divorce and separation rules of the Hanafī madhhab and to analyze them alongside the muftis’ approaches. In Ottoman family law, women in principle are not entitled to divorce. The means for obtaining a divorce through the court are limited and bounded by strict procedural rules. The issues reflected in the fatwa collections indicate that many women who were unhappy with their marriage and wanted to divorce resorted to certain tricks in the face of this restrictive legal policy such as annulment of marriage by apostasy, using iddah as a retroactive marriage impediment and claiming after the marriage to have been a minor when the marriage contract was made. These tricks, which in some cases require penal sanction and fall outside the procedures laid down by law for dissolving marriage, indicate the desperation Ottoman women felt toward obtaining a divorce. This article describes these tricks through the reality presented by the fatwas of the Ottoman muftis who served in Anatolia and Rumelia between the 16th and 18th centuries and interprets them in the light of Hanafī legal doctrine. Using fatwas based on real events as a data source, the article is a study of the history of law that sheds light on the tricks Ottoman women were employed in the face of legal politics that had made it practically impossible to obtain a divorce on their initiative.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Family Law, Woman, Escape from Marriage, Trick, Mufti

Proje Numarası

119K818

Kaynakça

• Akkirmânî, Ali. Fetâvâ-yı Akkirmânî. Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, nr. 98, vr. 0a-206a. google scholar
• Ali Efendi, Çatalcalı. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Matba‘a-i Âmire, 1311. google scholar
• Ankaravî, Süleyman b. Veli. Tercümetü’l-Gurer ve’d-Dürer. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1292. google scholar
• Argıt, Betül İpşirli. “Osmanlı Hukuk Çalışmalarında Kadın”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5, (2005), 575-621. google scholar
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. 1. Baskı, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017. google scholar
• Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Toplumunda Kadın ve Tanzimat Sonrası Gelişmeler”. Sosyal Hayatta Kadın, haz. İsmail Kurt, Seyit Ali Tüz, 3. Basım, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005, s. 161-176. google scholar
• Bozanzâde. Fetâvâ-yı Ebussuûd Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1028, vr. 0b-360a. google scholar
• Boyabâdî Sağır Mehmed Efendi. Mecmûatü’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1067, vr. 0b-481b. google scholar
• Burhaneddin Mahmûd b. Ahmed el-Buhârî. el-Muhîtü’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. tahk. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004. google scholar
• Çorlulu Sinan b. Ramazan. Mecmûatü’l-fetâvâ. Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, nr. 3407, vr. 1b-338a. google scholar
• Debbağzâde Numân Efendi. Fetâva’n-Nu‘mâniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1080, vr. 1b-407a. google scholar
• Düzdağ, Ertuğrul. Ebussuûd Efendi Fetvaları. İstanbul: Kapı Yayınları, 2012. google scholar
• Enderpetî, Ferîdüddin Âlim b. Alâ. el-Fetâva’t-Tâtârhâniyye. haz. Abdüllatif Hasan Abdurrahman. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005. google scholar
• Erzurumî, Abdurrahman Efendi b. Hacı Mustafa. Sefînetü’l-fetâvâ. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, nr. 1330, 1, vr. 0b-410b. google scholar
• Fetvâ Mecmûası. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 2867, 1b-85a. google scholar
• Hoca Sâdeddin Efendi. Fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 2728, vr. 0b-112b. google scholar
• Hocazâde Esad Efendi. Fetâvâ-yı Esad Efendi. İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, nr. 157, 1-2, vr. 273 + 98. (Şeyhülislam’ın aynı mecmuada bulunan birinci şeyhülislamlık dönemine ait fetvalar 1, ikinci dönemine ait fetvalar 2 olarak gösterilmiştir.) google scholar
• Hocazâde Esad Efendi. Fetâvâ-yı Müntehabe. Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizâde, nr. 277, vr. 1b-184a. google scholar
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyd b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik. Beyrut: Şirketü Alaüddin, t.s. İbnü’l-Edhemî, Sâdî b. Hüsâm el-Mağnisâvî. Mecmûa-i Fetâva. Atıf Efendi Kütüphanesi, nr. 2835, vr. 1b-70b. google scholar
• Kânûnnâme-i Sultân Selîm Han Tâbe Serâh. Eski Asya Müzesi, Leningrad, B 1882, vr. 1b-26a. google scholar
• Kâdîhan, Ebü’l-Mehâsin Fahreddin Hasan b. Mansûr. el-Fetâva’l-Hâniyye (el-Fetâva’l-Hindiyye kenarında). 2. Baskı, Bulak: el-Matba‘atü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1310. google scholar
• Kânûnnâme-i Sultânî. Manisa İl Halk Kütüphanesi, 5819, vr. 34b-38b. google scholar
• Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. Fetâvâ-yı Karaçelebizâde. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, nr. 1048, vr. 1b-169b. google scholar
• Karahisârî, Mehmed. Fetâvâ-yı Karahisârî. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, nr. 924, vr. 6b-285b google scholar
• Kitâb-ı Fetâva’s-Sîvâsiyye. Süleymaniye Kütüphanesi. Kılıç Ali Paşa, nr. 487, vr. 0b-174b. google scholar
• Korkmaz, Ömer. Osmanlı Aile Hukuku (18. Yüzyıl Adana Örneği). Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018. google scholar
• Köse, Saffet. “Hiyel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/170-178. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. google scholar
• Mahmûd Efendi. Mecmûatü’l-fetâva (Kayd Mecmûası). Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir efendi, nr. 138/2, 1b/235b-87b/321b. google scholar
• Manisalı Evliyazâde Ali b. İbrahim. Melceü’l-müftîn fî vâkıâti’l-müsteftîn. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, nr. 3218, vr. 1b-427a. google scholar
• Mecmûatü’l-fevâid ve’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 914, vr. 1b-383a. google scholar
• Menteşzâde, Abdürrahîm Efendi. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Ma‘mûre, 1243. google scholar
• Mevkûfatî Mehmed Efendi. Mülteka Tercümesi Mevkûfât. Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, 1312. google scholar
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Toplumunda Evlilik İçi Şiddetin Fetvalara Yansıyan Suretleri ve Müftülerin Lazım Gördüğü Müeyyideler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (2021), 129-159. google scholar
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Aile Hukukunda Müftülerin Ceza Lazım Gördüğü Yaygın Bir İhlal: Nikâh Engeli Varken Evlenmek”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 32/3 (2021), 664-683. google scholar
• Midilli, Muharrem. “Gelmezsem İrâdetin Elinde Olsun: Osmanlı Aile Hukukunda Tefvîz-i Talâkın Fetvalara Yansıyan Hükümleri ve Mezhep-içi Çözüm Yolu Olarak İşlevi”. İslam Tetkikleri Dergisi 12/1 (2022), 1-27. google scholar
• Minkârîzâde, Yahyâ Efendi. Fetâvâ-yı Minkârîzâde. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma Eserler, nr. 0854, vr. 1b-431a. google scholar
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fevta Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 248-378. google scholar
• Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts. google scholar
• Tosyevî, Müsevvid Osman b. Mehmed. Fevâidü’l-fetâva’l-Osmâniyye. İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, nr. 310, 1b-320a. google scholar
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Kitâb-ı nikâh ve talâk. Dersaâdet: Matbaa-i Hayriyye, 1326-1328. google scholar
• Seyyid Ahmed - Hafız Mehmed b. Ahmed el-Gedûsî. Netîcetü’l-Fetâva maa’n-nükûl. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1265/1849. google scholar
• Seyyid Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziyye mea’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266. google scholar
• Seyyid Muhammed Rıza b. Ahmed el-Kırımî. Fetâvâ-yı Rıza. Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, nr. 3534, vr. 1b-165b. google scholar
• Sun‘ullah Efendi. Fetâvâ-yı Sun‘ullah Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, 502, vr. 1b-76a. google scholar
• Üskübî, Pîr Mehmed Efendi. Muînü’l-müftî fi’l-cevâb ale’l-müsteftî. Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, nr. 133. google scholar
• Veli b. Yûsuf (Yegan) el-İskilibî. Mecmau’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, nr. 151, vr. 1b-422b. google scholar
• Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde. Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, nr. 1116, vr. 0b-290b. google scholar
• Zeylaî, Fahrüddîn Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1. Baskı, 1313. google scholar
• Yenişehirli Abdullah b. Mehmed. Behcetü’l-fetâvâ. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe, nr. 1583, vr. 1b-310b. google scholar
• Yenişehirli Abdullah b. Mehmed. Behcetü’l-fetâvâ maa’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266. google scholar