The Development of Mabādī Subjects in the Classical Books on Uṣūl al-Fiqh

Yıl 2023, , 142 - 173, 31.03.2023

Yakup Dalmızrak

https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1193988

Öz

The methodology of Islamic law (uṣūl al-fiqh) procures the principles from the rational and revealed sciences. Kalām, the Arabic language, fiqh, and logic are among the sciences whose principles Islamic jurisprudence has adopted. The concept of mawādd was first used by Imām al-Ḥaramayn alJuwaynī (d. 478/1085) to mean the sciences that establish the fundamentals of uṣūl al-fiqh and to express the sciences from which the methodology drew. In the following centuries, this concept was replaced by the concept of mabādī [rudiments], which is a term from logic. Those who include theological concepts in their works on Islamic Jurisprudence are also theologians (mutakallimūn). Transferring these concepts into books on methodology had arisen from the idea of accepting methodology as a branch of theology. The jurists, on the other hand, kept their distance from transferring the issues of kalām to works on methodology but did not hesitate to express their thoughts on the subject when appropriate. The subjects expressing the relationship between reason and text, such as ḥusun and qubuh [good and evil], are seen to be included in almost all works. After some time, one of the scholars, ‘Ala’ ad-Dīn Al-Samarqandī (d. 539/1144), felt the need to include theological issues in the works on jurisprudence and aimed to initiate a transformation in the tradition of writing for the fuqahā’ [Islamic jurists]. This article aims to examine the course of mabādī issues by focusing on some works with high representational ability regarding the traditions of mutakallimūn, fuqahā’, and mamzūj [mixed] writing. The main subject of this research is to examine the concepts and issues theologian authors included, to examine the context in which the jurists dealt with the theological issues, and finally to determine the preferences of the works written using the mamzūj method, which aims to combine the two traditions. In addition to the science of kalām, this study also includes scholars’ preferences regarding mabādī in relation to the other sciences.

Anahtar Kelimeler

Uṣūl al-Fiqh, Mabādī, Mutakkalimūn, Fuqahā’, Mamzūj

Klasik Fıkıh Usûlü Eserlerinde Mebâdî Konularının Gelişimi

Öz

Fıkıh usûlü aklî ve naklî ilimlerden ilkeler edinmiştir. İlke edindiği ilimler arasında kelâm, Arap dili, fıkıh ve mantık ilimleri başta gelmektedir. Usûlün dayandığı ilimlerin neler olduğunu ifade etmek üzere ilk defa İmâmü’l Harameyn el-Cüveynî (ö. 478/1085) tarafından “fıkıh usûlünün maddi temellerini oluşturan ilimler” anlamında mevâdd kavramı kullanılmıştır. Bu kavram sonraki asırlarda yerini aslında bir mantık terimi olan mebâdî kavramına bırakmıştır. Usûl eserlerinde kelâmî kavramlara yer verenler aynı zamanda kelâmcı usûlcülerdir. Bu kavramları usûl kitaplarına taşımak, usûlü kelâm ilminin bir fer‘i olarak kabul etme düşüncesinden neşet etmektedir. Fakîh usûlcüler ise kelâm meselelerini usûl eserlerine taşıma konusunda mesafeli durmakla beraber yeri geldiğinde konu hakkındaki düşüncelerini ifade etmekten geri durmamışlardır. Özellikle hüsün-kubuh gibi akıl-şeriat ilişkisini ifade eden konulara hemen hemen bütün eserlerde yer verildiği görülmektedir. Nihayet fakîh usûlcülerden Âlâeddîn es-Semerkandî (ö. 539/1144), usûlde kelâmî meselelere yer vermeyi bir zorunluluk olarak telakki etmiş ve fukahâ yazım geleneğinde bir dönüşüm başlatmayı amaçlamıştır. Bu makale, mütekellimûn, fukahâ ve memzûc yazım geleneğine sahip temsil kabiliyeti yüksek bazı eserleri merkeze alarak mebâdî konularının seyrini incelemeyi hedeflemektedir. Kelâmcı müelliflerin yer verdiği kavram ve meselelerin neler olduğu, fakîh usûlcülerin işlediği kelâmî konuları hangi bağlamda ele aldıkları ve son olarak iki geleneği birleştirmeyi hedefleyen memzûc yöntemle kaleme alınmış eserlerin tercihlerini mukayeseli olarak saptamak bu araştırmanın temel konusu olmaktadır. Kelâm ilminin yanı sıra diğer ilimlerle alakalı mebâdî hakkındaki usûlcülerin tercihlerine de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Usûl-i Fıkıh, Mebâdî, Mütekkelimûn, Fukahâ, Memzûc

Kaynakça

• Abdül'azız el-Buhârî, 'Alâeddîn b. Ahmed. Keşfü’l-esrârşerhu Usûli’--Pezdevî.b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-islâmiyye, ts. google scholar
• Agitoğlu, Nurullah. “Muzafferüddîn İbnü’s-Sââtî’nin (Ö. 694/1295) Usûlcülüğü ve Sünnet İle İlgili Bazı Görüşleri Üzerine”. İlahiyat Alanında Akademik Araştırma ve Derlemeler. ed. Nurullah Agıtoğlu. 19. İzmir: Duvar yayınları, 2021. google scholar
• Âmidî, Ebû’l-Hasen Seyfeddîn 'Alî. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. thk. 'Abdürrezzâk Afîfî Suudi Arabistan: Dârü’s-sami‘î, 2003. google scholar
• Apaydın, H. Yunus. “Zan (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/122-124. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
• Arvas, Mehmet Sait. Hicri VII. asra kadar Hanefî usûlü bağlamında fıkıh usûlü kelâm ilişkisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018. google scholar
• Atay, Hüseyin. “İslam Hukuk Felsefesi: Usûl’ül-fıkıh İlmi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (04 Haziran 2007), 13-51. google scholar
• Aydın, Hakkı. “Cessâs ve Debûsî’nin Usûllerindeki Metodları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2000), 11-60. google scholar
• Aydın, Hakkı. “Fusûlü’l-Bedâyi‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/229-230. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. google scholar
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-sağîr). thk. 'Abdülhamîd b. 'Alî Ebû Zuneyd. b.y.: Mu’essesetü’r--risâle, 2. Basım, 1998. google scholar
• Basrî, Muhammed b 'Alî b. Tayyib Ebû’l-Huseyîn. el-Mu'temedfî usûli’l-fikh. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1. Basım, 1403. google scholar
• Bedir, Murteza - Koca, Ferhat. “Pezdevî, Ebü’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/264-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. google scholar
• Bedir, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usûl Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülâhazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 65-97. google scholar
• Bedir, Murteza. “Takvîmü’l-Edille”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/493-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet: Hanefi Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi, 2. Basım, 2017. google scholar
• Boynukalın, Mehmet. “Hanefî Usûl Muhtasarlarının Gelişimi: (I) Usûlü’l-Pezdevî ve Hanefî Usûlündeki Yeri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 487-526. google scholar
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b 'Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur ’ân. thk. Abdüsseâm Muhammed Alî Şâhîn. Beyrut/ Lubnan: Darü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1994. google scholar
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b 'Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994. google scholar
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen 'Alî b. Muhammed b. 'Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1983. google scholar
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. el-Burhân fî usûli'l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. 'Aveyde. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-'ilmiyye, 1. Basım, 1997. google scholar
• Çelik, İmam Rabbani. “Şâriin Lafzın Mânası Üzerinde Tasarrufu: Mütekellim ve Hanefî Usûl Geleneklerinde Şer‘î Hakikatler Meselesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 38 (01 Aralık 2017), 7-43. google scholar
• Çelik, İmam Rabbani. XV. yy. Osmanlı düşüncesinde telvîh hâşiyeleri: Teklîfe dair tartışmalar. İsanbul: Mamara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020. google scholar
• Çetres, Recai. Kelâm-Usûl-i Fıkıh İlişkisi (İmâmü’l-Harameyn El-Cüveynî Ekseninde). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014. google scholar
• Dalmızrak, Yakup. Fıkıh Usûlünde Mukaddime Geleneği: Molla Gürânî’nin ed-Durer Mukaddimesi Ekseninde Fıkıh Usûlü Mukaddimelerinde Usûl Tartışmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yükek Lisans Tezi, 2021. google scholar
• Debûsî, Ebû Zeyd 'Abdillâh. Takvîmu’l-edille. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. b.y.: Dâru’l-kutubi’l-'ilmiyye, 1. Basım, 2001. google scholar
• Duman, Soner. “Usûlü’l-Fıkh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/218-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. google scholar
• Emîr Bâd Şâh, Muhammed Emîn b. Muhammed el-Buhârî. Teysiru’t-Tahrîr. Mısır: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, ts. google scholar
• Emir Hâc, Ebû 'Abdullah Şemseddîn el-Ma'ruf. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1983. google scholar
• Erdoğan, Mehmet Emin. Molla Fenârî’nin usûl-i fıkıh görüşleri (Molla Fenârî’nin Fusûlü’l-Bedâi ‘ Adlı Eseri Çerçevesinde). Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
• Eşit, Davut - Kala, Muhammed Enes. “Onüçüncü Yüzyıl İslam Hukuk Felsefesinde Bilginin Mahiyeti -Amidî ve Zerkeşî Örneği-”. Ankara, 2013. google scholar
• Eşit, Davut. “Ebû Bekir el-Haffâf ve Fıkıh Usûlü Düşüncesi”. ULUM 4/2 (2021), 363-387. google scholar
• Eşit, Davut. “Klasik Fıkıh Usûlü Eserlerinde Bilginin Kısımları”. Şarkiyat 10/1 (30 Nisan 2018), 143-155. google scholar
• Eşit, Davut. Molla Gûrânî’nin Kıyâs Anlayışı. Ankara: Fecr Yayınları, 2020. google scholar
• Eşit, Davut. Şâfi’î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu, 2019. google scholar
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. el-Mantık inde’l-Fârâbî. thk. Refik el-Acem. Beyrut: Daru’l-maşrık, 1986. google scholar
• Fenârî, Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rûmî. Fusûlü’l-Bedâi'fî 'Usûli’ş-Şeraı'. thk. Muhammed Hasen İsmaîl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1427/2006. google scholar
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid. el-Menhûlmin ta'lîkâti'l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-mu'âsır, 3. Basım, 1998. google scholar
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid. Mustasfâfî 'Umi’l-usûl. thk. Muhammed 'Abdüsselâm 'Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1993. google scholar
• Güman, Osman. “Hanefî Fıkıh Usûlü Literatüründeki Lafızlar Taksiminde Mantıksal Tutarlılık Problemi: Pezdevî Örneği”. Divan (Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi) 17/33 (2012), 103-132. google scholar
• İbn 'Abdân, Ebû Fadl 'Abdullâh b. 'Abdân el-Hemedânî. Şerâitü’l-ahkâm. thk. Huzeyfe b. Fehdka'k. Kuveyt: Esfâr, 2022. google scholar
• İbn Akîl, Ebû’l-Vefâ 'Alî. el-Vâzıhfî usûli’l-fıkh. thk. 'Abdullâh b. 'Abdülmuhsin et-Turkî. Beyrut: Mu’essesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1999. google scholar
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Mukaddime. Bayrut, Lubnan: Darü’l-Erkâm, ts. google scholar
• İbn Kutluboğâ, Ebü’l-Fidâ’ Kâsım b. Kutluboğâ el-Cemâlî. Tâcu ’t-Terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramadân Yûsuf. Dımaşk: y.y., 1413/1992. google scholar
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Dânişnâme-i Alâî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013. google scholar
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdilvâhid. et-Tahrîrfî îlmi’l-usûl. Mısır: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî Matbaası, 1351. google scholar
• İbnü’s-Sâ'âtî, Muzafferüddîn Ahmed b 'Alî b Sâ'âti. Bedi'ü’n-nizâm: Nihâyetü’l-vusûl ilâ ‘ilmi’--usûl. thk. Sa'id b. Ğarîr b. Mehdî es-sulemî. 2 Cilt. Mekke: y.y., 1405. google scholar
• İbrahim, Mustafa vd. el-Mu’cemü’l-vasît. Kahire: Mektebetü’ş-şuruki’d-devliye, 2004. google scholar
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adûdüddîn Abdurrahmân. Şerhu muhtasari’l-Muntehâ me’a hâşiyeti’t-Teftâzânî ve’l-Cürcâni. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Darü’l Kütübi’l-İlmiyye, 2004. google scholar
• İltaş, Davut. “Fıkıh Usûlü Yazımında ‘Kelâmcılar Yöntemi Ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 2009/2 (01 Haziran 2009). google scholar
• İsfahânî, Ebû Abdullah Muhammed el-’Aclî. el-Kâşif ’ani’l-Mahsûl fî ilmi’l-usûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998. google scholar
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ’i Mahmûd b. 'Abdurrahman. Beyanü’l-muhtasari şerhi muhtasari İbni ’--Hâcîb. thk. Muhammed Mazhar Bekâ. es-Su'udiyye: Dârü’l-Medenî, ts. google scholar
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘mesâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Musnâ, 1941. google scholar
• Kesgın, Hafsa. “Bâkıllânî ve Et-Takrîb ve’l-İrşâd es-Sağîr İsimli Usûl Eseri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 20/1 (2020), 350-374. google scholar
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopecisi. 31/67-70. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. google scholar
• Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008. google scholar
• Kumaş, Ali - Ümütlı, Mehmet. “Sadrüşşerîa’nın Usûl Düşüncesinde Fıkıh Usûlü’nün Mahiyeti”. Dinbilimleri Akacemik Araştırma Dergisi 17/2 (2017), 75-92. google scholar
• Makdisi, George. “Şafii’nin Hukuki Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkhın Kökenleri ve Önemi”. çev. Sami Erdem. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-15 (1997), 264-294. google scholar
• Makdisi, George. Ibn Aqil - Religion and Culture in Classical Islam. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997. google scholar
• Odabaş, Ömer. İbn Sînâ’da Konu, İlke ve Mesele. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yükek Lisans Tezi, 2020. google scholar
• Okur, Kaşif Hamdi. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Fıkıh Alanındaki Tartışma ve Yaklaşımlar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 9-31. google scholar
• Ovacı, Vahap. “Usûl-i Pezdevî sistematiğinde Hüsün-Kubuh”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (13 Temmuz 2016), 57-67. google scholar
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzii'l-vıısûlilâma‘rifeti’l-usûl). thk. Said Bektaş. Beyrut: Darü’l-beşâiri’l-islamiyye, 2. Basım, 2016. google scholar
• Râzî, Ebü’l-Fazl Fahreddîn. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-'Alvânî. 6 Cilt. Riyad: Mu'essesetü'r-Risâle, 3. Basım, 1997. google scholar
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd el-Mahbûbî. Tenkîhu'l-usûl fî ilmi'l-usûl. el-Matbaatü’l-Mahmûdiyye et-Ticâriyye bi’l-Ezher, 1356. google scholar
• Sağlık, Haci. “Burhânî Bilimlerin Konu, İlke ve Mesele Ayrımının İbn Sînâ ve Sonrasındaki Bazı Uygulamaları”. İBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 575-586. google scholar
• Sanû, Kutub Mustafa. Mu'cemu mustalâhati usûli'l-fıkh. Dımeşk: Darü’l-Fikr, 2000. google scholar
• Sarıtepe, Erdoğan. “Debûsî’nin Hayatı ve Eserleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2008), 143-169. google scholar
• Semerkandî, 'Alâeddîn Ebû Bekir. Mîzânu’l-usûl fî netâici'l-'ukûl. thk. Muhammed Zekî 'Abdilberr. Katar: Matâbi'u’d-Dûhâl-hadîse, 1. Basım, 1984. google scholar
• Shamsy, Ahmed El. “Bridging the Gap: Two Early Texts of Islamic Legal Theory”. Journal of the American Oriental Society 137/3 (2017), 505-536. google scholar
• Şımşek, Murat. “Mevzû-Mebâdî-Mesâil-Gâye Bağlamında Fıkıh ve Usûlü”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (01 Ekim 2012), 61-80. google scholar
• Taftâzânî, Sa'deddîn Mes'ûd b 'Ömer. Şerhu't-telvîh ale’t-Tavdîh. b.y.: Mektebetü Şubeyh bi Mısr, ts. google scholar
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-'ulûm. 2 Cilt. Beyrut, Lubnan: Mektebetu Lubnân Naşirûn, 1996. google scholar
• Topal, Şevket - Arvas, Mehmet Sait. “Hanefî Usûlündeki Temel Yaklaşımlar (Hicri Altıncı Asrın Ortalarına Kadar)”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (ts.), 175-209. google scholar
• Uğur, Seyit Mehmet. “Fıkıh Usûlü Yazımında Memzûc Metot Üzerine Bir İnceleme: İbnü’s-Sââtî’nin Nihâyetü’l-Vüsûl’ü Örneği”. Bilimname 38 (31 Ekim 2019), 689-724. google scholar
• Ümütli, Mehmet. “İbnü’s-Sââtî’nin Usûl Düşüncesinde Hüküm Teorisine Yaklaşımı”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 7/1 (23 Mart 2022), 338-355. google scholar
• Yetkin, Hacer. “Usûl Anlayışı Çerçevesinde Debûsî’nin Kelâmî Eğilimi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/52 (15 Haziran 2017), 27-59. google scholar
• Yıgın, Adem. “Fukahâ Metodunun Genel Yapısı Üzerine”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1 (2003), 65-1105. google scholar
• Yıldırım, İlyas. “Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisinin Anatomisi”. Eskiyeni 29 (10 Aralık 2014), 49-74. google scholar
• Yıldırım, İlyas. “Molla Fenârî: İlmî Kişiliği, Fıkıhla İlgili Eserleri ve Osmanlı Fıkıh Tarihindeki Yeri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/22 (2013), 255-284. google scholar
• Yılmaz, Ayşegül. Fıkıh usûlünde husün-kubuh: El-Mu‘temed ve el-Mustasfâ karşılaştırması ışığında. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012. google scholar
• Zerkeşî, Ebû 'Abdullah Bedreddîn. el-Bahrü’l-muhît f usûli’l-fikh. 8 Cilt. Kahire: Dârü’l-kutubî, 1. Basım, 1994. google scholar