Ayyām-e Fāṭimiyya as an Alternative ʿĀshūrāʾ: The Mourning of Fāṭima in Modern Iran

Yıl 2024, , 229 - 248, 27.03.2024

Zeynep Sena Kaynamazoğlu

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1398696

Öz

The mourning ceremonies performed in the month of Muḥarram constitute the most important element of Shīʿite public religiosity. The memory of the Karbalāʾ incident and the martyrdom of al-Ḥusayn b. ʿAlī is immortalized, and the Shīʿite consciousness is transmitted across generations due to ‘Āshūrā’ ceremonies, which have developed over the centuries by adding new elements to their structure. This mourning, which has deeply affected the Shīʿite tradition, has transcended its borders in time and created a culture of mourning unique to the Shīʿite tradition. Seemingly, mourning was limited to the commemoration of the martyrdom of ʿAlī b. Abī Ṭālib and his son al-Ḥusayn b. ʿAlī until the Qajar period. However, within this period, the religious calendar was colored, and new days and nights were included in the Shīʿite public religiosity. Moreover, the importance attached to these special religious occasions has increased due to the Iranian Revolution. One of the most remarkable phenomena that has found a place in the Shīʿite popular piety in the modern period is the mourning ceremonies that commemorate the death and martyrdom of the daughter of Prophet Muḥammad named Fāṭima al-Zahrāʾ (d. 11/632). These mourning ceremonies, which are held on days called ayyām-e fāṭimiyya, are the most important religious commemoration after Muḥarram ceremonies in modern Iran. On these days, cortege-style marches are held on the streets in many provinces of Iran, rawḍakhānī assemblies are organized in homes and mosques, and cultural programs and stands that introduce Fāṭima al Zahrāʾ are organized in schools and official institutions. This study mainly examines the formation of the ayyām-e fāṭimiyya and its performance, religious background, and related controversies. In this context, the article draws attention to debates that focus on the narrations that Fāṭima al-Zahrāʾ was subjected to violence and died as a result. It also aims to discuss the importance of Fāṭima al-Zahrāʾ for modern Iranian women and the influence of Muḥarram ceremonies on Shīʿite popular piety and other ceremonies.

Anahtar Kelimeler

History of the Islamic Sects, Shī‘a, Iran, Fāṭima al-Zahrāʾ, Ayyām-e fāṭimiyya, ‘Āshūrā’, Mourning

Alternatif Bir ‘Âşûrâ Olarak Eyyâm-ı Fâtımiyye: Modern İran’da Hz. Fâtıma’nın Matemi

Öz

Muharrem ayında icra edilen ve Hz. Hüseyin’in şehadetinin anıldığı ‘Âşûrâ merasimleri Şiî halk dindarlığının en önemli unsurunu oluşturmaktadır. Asırlardır bünyesine yeni unsurlar katarak gelişen ‘Âşûrâ merasimleri sayesinde Kerbelâ Vakası’nın hatırası canlı tutulmakta, Şiî olma bilinci nesilden nesile aktarılmaktadır. Şiî geleneği derinlemesine etkilemiş olan bu matem zaman içerisinde kendi sınırlarını aşmış, Şiî geleneğe has bir matem kültürü yaratmıştır. Kaçarlar dönemine kadar matemler Hz. Hüseyin ve Hz. Ali’nin şehadetinin anılmasıyla sınırlı iken, bu dönemle birlikte dinî takvim renklenmiş ve Şiî halk dindarlığına yeni matem günleri dâhil olmuştur. İran İslam Devrimi’yle birlikte ise bu özel dinî günlere verilen önem artmıştır. Modern dönemde Şiî halk dindarlığında kendisine yer bulmuş olan en dikkat çekici olgulardan biri ise Hz. Muhammed’in kızı Fâtıma ez-Zehrâ’nın (ö. 11/632) vefatının & şehadetinin anıldığı matem merasimleridir. Eyyâm-ı fâtımiyye adı verilen günlerde icra edilen ve oldukça geç bir dönemde kurumsallaşmış olan bu merasimler, günümüz İran’ında Muharrem merasimlerinden sonra en önemli dinî anma niteliğindedir. Bu günlerde İran’ın birçok ilinde sokaklarda kortej tarzı yürüyüşler yapılmakta, evlerde ve camilerde ravzahânî meclisleri düzenlenmekte, okullarda ve resmî kurumlarda Hz. Fâtıma’yı tanıtan kültürel faaliyetler organize edilmektedir. Bu çalışma eyyâm-ı fâtımiyye’nin teşekkülünü, icra biçimini, dinî arka planını ve hakkındaki ihtilafları incelemektedir. Bu kapsamda özellikle de Hz. Fâtıma’nın şiddet gördüğüne ve bunun neticesinde vefat ettiğine dair rivayetlere odaklanan tartışmalara dikkat çekilmiştir. Bunun yanı sıra Hz. Fâtıma’nın modern İran kadını için önemi ve Muharrem ayında icra edilen matem merasimlerinin Şiî halk dindarlığına olan etkisi tartışmaya açılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Şîa, İran, Fâtıma ez-Zehrâ, Eyyâm-ı fâtımiyye, ‘Âşûrâ, Matem

Kaynakça

• Akdoğan, Mehmet Nur. “Kitâbu Süleym b. Kays ve Kaynaklık Değeri”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2 (Aralık 2014), 1-22. google scholar
• Âmilî, el-Seyyid Ca‘fer el-Murtadâ. Me’sâtü’z-Zehrâ: şubuhât .. rudûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sîre, 1997. google scholar
• Arı, Mehmet Salih. “Şia Kaynaklarında Hz. Fâtıma”. Cennet Kadınlarının Seyyidesi Hz. Fâtıma. ed. Ali Aksu. 117-134. Sivas: Sivas Belediyesi, 2017. google scholar
• Ârmân-ı Hey’et. “İntikâd-ı Şedîd be Nahve-yi Bergozâri-yi Tecemmu'-yi be Nâm Hey’ethâ-yı 'Âşûrâ-yı Fâtımî der Tehrân”. 1387. Erişim 27 Kasım 2023. https://www.armaneheyat.ir/report/2025 google scholar
• Aubin, Eugene. LaPerse: d’auhourd’hui. Paris: Librairie Armans Colin, 1908. google scholar
• Ayoub, Mahmoud M. Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shi’ism. Paris, New York: The Hague, 1978. google scholar
• Bâkî, İmâdüddîn. “Şâm-ı garîbân”. Merkez-i Dâ'iret’ül-Me'ârif-i Bozorg-i İslâmî. 05 Eylül 2021. Erişim 21 Şubat 2024. https://www.cgie.org.ir/fa/article/257832z'jİjujc-^U google scholar
• Büyükkara, Mehmet Ali. İmâmiyye Şîası’na Göre Önemli Tarih,Gün ve Geceler (Şeyh Müfîd ve Şeyh Bahâî’nin Takvimleri). Çanakkale: Aslı Ofset, 1999. google scholar
• Clohessy, Christopher Paul. Fâtima, Daughter of Muhammad. New Jersey: Gorgias Press, 2. edition., 2018. google scholar
• Çelenk, Mehmet. 16-17. yüzyıllarda İran’da Şiîliğin Seyri. Bursa: Emin Yayınları, 2013. google scholar
• Daftary, Farhad. “Ahl Al-Kisâ’”. Encyclopaedia of İslam, THREE. 2008. Erişim 25 Şubat 2024. https:// referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/ahl-al-kisa-SIM_0311 google scholar
• Demir, Habip. “Günümüz İran Şiîliğinde Kutsal Gün ve Geceler”. İlahiyat Akademi 5 (2017), 165-192. google scholar
• Demircan, Adnan. “Hz. Peygamber’in Soyu Kimden Devam Etti?” İslam Tarihi. Erişim 27 Kasım 2023. http:// www.islamtarihi.net/2020/10/hz-peygamberin-soyu-kimden-devam-etti.html google scholar
• Fadlallah, Sayyid Muhammed Husayn. ez-Zehrâü’l-Kudve. ed. Hüseyn Ahmed el-Haşn. Beyrut: Dârü’l-Melâk, 2. Basım, 2001. google scholar
• Fadlallah, Sayyid Muhammad Husayn. “Fatimah al-Ma’sumah (as): a role model for men and women”. al-islam.org. Erişim 14 Kasım 2023. https://www.al-islam.org/ur/fatimah-al-masumah-role-model-men-and-women-sayyid-muhammad-husayn-fadlallah/chapter-4-questions-and google scholar
• Felâhzâde, Ahmed. “Merâsim-i Fâtımiyye ve Şîvehâ-yı Hansîsâzî-yi Fitnehâ-yi Düşmânân”. Faşlnâme-yi‘İlmn-Tahaşşuş--yi Vîje-yi Mubelligân 11 (1401), 109-120. google scholar
• Gündüzöz, Güldane. “Some Ideas on the References of Legendary Typology of The Holy Fâtima”. Dini Araştırmalar 22/55 (2019), 9-26. https://doi.org/10.15745/da.552017 google scholar
• Kâdî Abdülcebbâr. Tesbîtu Delâili’n-Nübüvve: Mûcizelerle Hz. Peygamber’in Hayatı. ed. Hüseyin Hansu. çev. M. Şerif Eroğlu - Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017. google scholar
• Kandemir, M. Yaşar. “Fâtıma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/219-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Karaman, Kasım. “Ritüellerin Toplumsal Etkileri”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (Mayıs 2010), 227-236. google scholar
• Karbobala. “Destehâ-yı 'Azâdârî Muhtaş 'Âşûrâ Est: ne Eyyâm-ı Fâtımiyye”. 1395. https://www.karbobala. com/news/info/3702 google scholar
• Kashani-Sabet, Firoozeh. “Who Is Fatima? Gender, Culture, and Representation in Islam”. Journal of Middle East Women’s Studies 1/2 (2005), 1-24. google scholar
• Kaynamazoğlu, Zeynep Sena. “Matemin Gölgesinde Sivil Bir Fenomen: İran’da Dinî Heyetler”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 58 (Aralık 2022), 67-76. google scholar
• Khetia, Vinay. Fatima as a Motif of Contention and Suffering in Islamic Sources. Canada: Concordia University, Yüksek Lisans Tezi, 2013. google scholar
• Lutfî, Fatime. “Eyyâm-i Fâtımiyye ve Menâsik-i Şekl Yafte Pirâmûn-i Ân”. Neşriyye-yi Şehr-i Kanûn 5 (1392), 25-27. google scholar
• Meclisî, Muhammed Bâkır. Bihârü’l-envâri’l-câmi'a li-düreri ahbâri’l-e'immeti’l-ethâr. Beyrut: Müesseset’ül-vefâ, 2. Basım, 1403. google scholar
• Mezâherî, Muhsin Hesam. Resâne-yi Şî'e: Câmi'eşinâsî-yi Âînhâ-yi Sugvârî ve Hey'ethâ-yi Mezhebi der Îrân. Tehran: Neşr-i Beyn’ul-Milel, 1374. google scholar
• Mezâherî, Muhsin Hesam. Trajedi-yi Cihân-ıİslâm: ‘Ezâdâr--yiŞî‘eyân-ıIrân beRivâyet-iSefernâmenivîsân, Müsteşriktin ve Irânşinâsân (ez Şafeviyye ta Cumhûrî İslâmî). 3 Cilt. İsfahan: Neşr-i Ârmâ, 1397. google scholar
• Mir-Hosseini, Ziba. Islam and Gender:The Religious Debate in Contemporary Iran. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1999. google scholar
• Mixon, Candace. Mother of Her Father: Devotion To Fatima Al-Zahra In Contemporary Iran. Chapel Hill: University of North Carolina, Doktora Tezi, 2019. google scholar
• Momen, Moojan. “Women iii. In Shi'ism”. Encyclopaedia Iranica. 2012. Erişim 25 Kasım 2023. https://www. iranicaonline.org/articles/women-shiism google scholar
• Nasr, Seyyed Hossein. “Shi'ism and Sufism: Their Relationship in Essence and in History”. Religious Studies 6/3 (1970), 229-242. google scholar
• Nazarî Mukaddem, Cevâd. “Fâtımiyye”. Ferheng-i Sug-i Şî'e. ed. Muhsin Hesam Mezâherî. 365-366. Tehran: Hayme, 2016 1395. google scholar
• Öztürk, Mustafa. “Hz. Ali ve Hz. Fâtıma’ya Nisbet Edilen Mushafların Mahiyeti”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2006), 15-38. google scholar
• Pâygâh-i Ittilâ'-yi Rasânî-yi Daftar-i Hadrat-i Âyatullâh’il-'Uzmâ Makârim Şîrâzî. “Bergozâri-yi Merâsim-i Şâdî der Eyyâm-ı Fâtımiyye”. Erişim 27 Şubat 2024. https://www.makarem.ir/main. aspx?typeinfo=21&lid=0&mid=262728&catid=46973 google scholar
• Pâygâh-i Ittilâ'-yi Rasânî-yi Daftar-i Hadrat-i Âyatullâh’il-'Uzmâ Makârim Şîrâzî. “Pûşîden-i Libâs-ı Meşkî Berâyi Hadret-i Fâtıme Zehrâ Selâmullâhi Aleyhâ”. Erişim 27 Şubat 2024. https://www.makarem.ir/main. aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=46973&mid=262724 google scholar
• Pierce, Matthew. “Remembering Fâtima: New Means of Legitimizing Female Authority in Contemporary Shî‘î Discourse”. Women, Leadership, and Mosques: Changes in Contemporary Islamic Authority. ed. Masooda Bano - Hilary Kalmbach. 345-362. Leiden: Brill, 2012. google scholar
• Pierce, Matthew. Twelve Infallible Men: The Imams and the Making of Shi’ism. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2016. google scholar
• Pûsânî, Seyyid Muhammed Bâkır. “Târihçe-yi 'Ezâdârî-yi Fâtımiyye”. İjtihadnet. 1398. http://ijtihadnet.ir/ %D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%B9%D8%B2%D8%A7 %D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%DB%8C%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C/ google scholar
• Rahbari, Ladan. “‘Mother of Her Father’: Fatima-Zahra’s Maternal Legacy in Shi‘a İslam”. Journal of Shi’a Islamic Studies 11/1-2 (2018), 23-41. https://doi.org/10.1353/isl.2018.0004 google scholar
• Râzî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kub b. İshâk el-Küleynî. el-Uşûl mine’l-Kâfî. 8 Cilt. Tehran: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, 4. Basım, 1407. google scholar
• Rosiny, Stephan. “‘The Tragedy of Fâtima Al-Zahrâ” in the Debate of Two Shiite Theologians in Lebanon”. The Twelver Shia in Modern Times: Religious Culture & Political History. ed. Rainer Brunner - Werner Ende. 207-219. Leiden: Brill, 2001. google scholar
• Ruffle, Karen G. “May Fatimah Gather Our Tears: The Mystical and Intercessory Powers of Fatimah al-Zahra in Indo-Persian, Shi'i Devotional Literatüre and Performance”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 30/3 (2010), 386. https://doi.org/10.1215/1089201X-2010-021 google scholar
• Süleym b. Kays. Kitâbü Süleym b. Kays el-Hilâlî. ed. Muhammed Bâkır el-Ensârî el-Zencânî. Kum: Neşrü’l-Hâdî, 1320. google scholar
• Şeriati, Ali. Kadın (Fatıma Fatımadır). çev. Esra Özlük. Ankara: Fecr Yayınları, 2011. google scholar
• Uludağ, Süleyman. “Âl-i Abâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/306-307. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. google scholar