A Librarian (Hafiz-i Kutub) in Suleymaniye: Mehmet Hazmi Tura (d. 1960) and His Examination Notes on the Manuscripts

Yıl 2020, , 501 - 552, 30.09.2020

Mehmet Kalaycı

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.743061

Öz

The content of this article has been shaped by nearly eight months of research. A note on the epilogue of a copy of Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s work Asrār al-Tanzīl, which is claimed to be the copy of the author, is the departure point of the article. The note asserting that the calligraphy is not by the author belongs to Mehmet Hazmi Tura. Tura, who lived in the transition period between the Ottoman Empire and the Turkish Republic and stands out because of his Sufi identity, worked as the director of the Süleymaniye Library for approximately ten years. Regarding that there might be similar notes on other works, I examined the exemplary Laleli collection. In this context, I identified other notes belonging to Mehmet Hazmi Tura on the recto. The content of the article is largely based on the analysis of these  notes. Additionally, I attempted to clarify the possible reasons that may have led Mehmet Hazmi Tura to take these notes, and for this reason, I drew attention to the intensive classification activity that focused on the creation of catalogs of manuscripts during the period of Tura. In this manner, I attempted to draw a general picture that makes it possible to examine at the notes written by Tura from a broader perspective such as cataloging the libraries and provide insights into his librarian career.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Hazmi Tura, manuscripts, Süleymaniye library, libraries classification commission, Laleli collection

Süleymaniye’de Bir Hâfız-ı Kütüb: Mehmet Hazmi Tura (öl. 1960) ve Yazma Eserlere Düştüğü Tetkik Notları

Öz

Bu yazıya konu olan içerik, yaklaşık sekiz ay süren bir bilgi arkeolojisinin neticesinde şekillenmiştir. Fahruddîn er-Râzî’nin Esrâru’t-Tenzîl isimli eserinin, müellif hattı olduğu iddia edilen bir nüshasının hatimesine düşülmüş bir not, yazının hareket noktasını oluşturmuştur. Metnin, müellif hattı olmadığının ispatı sadedindeki notun sahibi Mehmed Hazmi Tura’dır. Kendisi, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde yaşamış, uzun yıllar hafız-ı kütüplük yapmış ve mutasavvıf kimliğiyle ön plana çıkmış bir kimsedir; on yıl kadar da Süleymaniye Kütüphanesi müdürlüğü yapmıştır. Onun başka eserler üzerine benzer notlar düşmüş olabileceği ihtimalinden hareketle, tarafımızca Laleli koleksiyonu özelinde bir araştırma gerçekleştirilmiştir; bu çerçevede zahriye sayfalarına düşülmüş ona ait başka notlar da tespit edilmiştir. Yazının muhtevası, büyük ölçüde, bu notların tahlili üzerine kuruludur. Ayrıca bu notların düşülmesine yön vermesi muhtemel saikler ele alınmaya çalışılmış, bu amaçla da Tura’nın yaşadığı dönemde yazma eserlerin kataloglarının oluşturulması odaklı yoğun tasnif faaliyetine dikkat çekilmiştir. Bu sayede, Tura’nın düştüğü notlara kütüphanelerin kataloglanması gibi daha geniş bir zaviyeden bakma imkanı sunan ve onun kütüphaneci geçmişine ayna tutan genel bir resim ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Hazmi Tura, Yazma Eserler, Süleymaniye Kütüphanesi, Kütüphaneler Tasnif Komisyonu, Laleli Koleksiyonu

Kaynakça

• Ağırakça, Ahmet. “Ahmed Zekî Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/163-164. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Akalın, İsa. “Hüseyin Avni Arapkirli’nin Arapça Usûlü’l-Hadîs Elyazması Ders Notları”. Hadis Tetkikleri Dergisi 15/2 (2017), 115-143.
• Albayrak, Nurettin. “Kul Mesud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/252-253. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Altıkulaç, Tayyar. “Sehâvî, Alemüddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Altınışık, Ahmet Haşim. Atatürk-İnönü Dönemi Politikaları Temelinde Türk Tarih ve Türk Dil Kurumu. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Anameriç, Hakan. Türkiye’de Çağdaşlaşma Sürecinde Bilginin Toplumsallaşması ve Bilgi Merkezleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Ay, Taner. “İsmail Saip Sencer “Ne Kitapsız, Ne Kedisiz”. http://www.kalabalikcadde.com/ismail-saip-sencer-ne-kitapsiz-ne-kedisiz/ (Erişim tarihi: 05.05.2020)
• Baklî, Ebû Muhammed Rûzbihân. Arâ’isu’l-Beyân fî Hakā’iki’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 180, 1-625.
• Bilgin, A. Azmi. “İsmail Saib Sencer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/122-123 (stanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1933.
• Cunbur, Müjgan. “Yazma Kütüphanelerimiz Bugünkü Durumları ve Meseleleri”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 19/1 (1970), 3-17.
• Dener, Halit. “Kuruluşunun 50’nci Yılında Süleymaniye Kütüphanesi”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 17/4 (1968), 275-288.
• Dener, Halit. Süleymaniye Umumi Kütüphanesi. İstanbul: Maarif Basımevi, 1957.
• Ebül-Ulâ Mardin. Huzur Dersleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Erdem, Sadık. “Neylî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/69-71. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ergin, Osman. “İbni Sina Bibliyografyası”. Büyük Türk Filozof ve Tıb Üstadı İbni Sina Şa[h]siyeti ve Eserleri Etrafında Tetkikler. 3-80. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 1937.
• Erkan, Mustafa - Mustafa Özkan. “Hoca Mesud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/189-191. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Erünsal, İsmail. E.. “Hâfız-ı Kütüb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/94-98. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Erünsal, İsmail E.. “Katalog”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/24-28. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Erünsal, İsmail E.. “Lâleli Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/89. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Erünsal, İsmail E.. Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Gökman, Muzaffer. “Prof. Helmutt Ritter’in İstanbul Kütüphaneleri Hakkında 22 Yıl Evvel Hazırlamış Olduğu Rapor ve Bugünkü İstanbul Kütüphaneleri”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 6/3 (1957), 32-39.
• Günaltay, Şemsettin. “İbni Sînâ Milliyeti, Hayatı, Kültürü”. Büyük Türk Filozof ve Tıb Üstadı İbni Sina Şa[h]siyeti ve Eserleri Etrafında Tetkikler. 5-29. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 1937.
• Heyet. “Dr. Lawrence S. Thompson”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 1/2 (1952), 151-152.
• Hoca, Nazif. “Baklî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/545-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Abdillâh. el-Mebde’ ve’l-Me‘âd. İstanbul: Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi, 872, 1-69.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Abdillâh. el-İşârât. İzmir: Tire Necip Paşa Kütüphanesi, 448, 1-44.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Abdillâh. “Hüzün Risalesi (Hüzün)ün Mahiyet ve Sebepleri”. çev. M. Hazmi Tura, Büyük Türk Filozof ve Tıb Üstadı İbni Sina Şa[h]siyeti ve Eserleri Etrafında Tetkikler. 1-3. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 1937; 717-721. Ankara: TTK Yayınları, 2014; “(Hüzün)ün Mahiyet ve Sebebleri”, çev. M. Hazmi Tura, Türk Tıp Tarihi Arkivi 2/6 (1937), 33-34.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Abdillâh. 1-Ölüm Korkusundan Kurtuluş Risalesi 2-Namaz Risalesi. çev. M. Hazmi Tura. İstanbul: Orhan Mete ve Ortağı Kollektif Şirketi Matbaası, 1959.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Abdillâh. Ölüm Korkusundan Kurtuluş Risalesi. çev. M. Hazmi Tura. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1942.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin b. Abdillâh. Büyük Türk Filozofu İbn Sina’nın Namaz Hakkındaki Görüşleri. çev. M. Hazmi Tura. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1942.
• İbn Vehbân, Abdülvehhâb b. Ahmed. Kaydu’ş-Şerâ’id ve Nazmü’l-Ferâ’id. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 352, 55-84; İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 1196, 1-74.
• İbn Yemîn. el-Mukatta‘at. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 1895, 275-306. İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Ali. ez-Zehâ’ir ve’l-A‘lâk fi Şerhi Tercümâni’l-Eşvâk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 1397, 1-122.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Ali. Zehâ’iru’l-A‘lâk Şerhu Tercümâni’l-Eşvâk. thk. Halîl İmrân Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1420/2000.
• İlgürel, Mücteba. “Hâkim Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/189-190. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kahraman, Alim. “Tâhirülmevlevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/407-409. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kara, İsmail. “Modernleşme Dönemi İbn Sînâ Tasavvurlarına Dair Birkaç Not”, Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildiriler. ed. M. Mazak-N. Özkaya. 2/287-298. İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 2009.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-Zünun an Esâmî’l-Fünûn. nşr. M. Şerefeddin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge. Ofset. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, trs.
• Kaya, Nevzat. “Süleymaniye Kütüphanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/121-122. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kilisli, Muallim Rifat. “Süheyl ü Nevbahara Dair”. Türkiyat Mecmuası 2 (1928), 401-409.
• Koç, Aylin. “Sinan Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/229-231. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Ferhengname-i Sadi Yahud Muhtasar Bustan Tercümesi - Süheyl ü Nevbahar”. Türkiyat Mecmuası 2 (1928), 481-489.
• Mehmed Hâkim Efendi. Hâkim Efendi Tarihi. haz. Tahir Güngör. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2019.
• Mertoğlu, Suat. “Sa‘lebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/28-29. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mordtmann, Johannes H.. Suheil und Nevbehar, Romantisches Gedicht des Mes’ud b. Ahmed (8 Jhdt. d. H.). Hannover: Orient-Buchhandlung Heinz Lafaire, 1925.
• Ötüken, Adnan. “İstanbul Kütüphaneleri Hakkında 48 Yıl Önce Zamanın Sadrazamına Sunulmuş Bir Rapor”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 5/3 (1956), 206-226.
• Ötüken, Adnan. “Muallim M. Cevdet’in Yazmaların Tasnifi Hakkında Mühim Bir Raporu”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 3/2 (1954), 187-199.
• Ötüken, Adnan. “Prof. Hellmutt Ritter’in İstanbul Kütüphaneleri Hakkında Mühim Bir Raporu”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 6/1-2 (1957), 36-46.
• Özel, Ahmet. “İbn Vehbân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/442-443. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Parmaksızoğlu, İsmet. “İstanbul Kütüphanelerine Dair”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 6/3 (1957), 109-118.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Esrâru’t-Tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 213, 1-248.
• Sarı Abdullah Efendi. Cevheretü’l-Bidâye ve Dürretü’n-Nihâye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 1516M, 1-128.
• Sayılı, Aydın. “Giriş: İbn Sinâ ve Bin Yıllık Yaşantının Dile Getirdikleri”. İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı. der. A. Sayılı. 1-11. Ankara: TTK Yayınları, 1984.
• Sayılı, Aydın M.. “İbni Sina İranlı mıdır, yoksa Türk mü?”. Türk Tıb Tarihi Arkivi 5/17 (1940), 24-26.
• Sehâvî, Alemüddîn Ali b. Muhammed. et-Tavdu’r-Râsih fî’l-Mensûh ve’n-Nâsih. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 254, 1-31.
• Sehâvî, Alemüddîn Ali b. Muhammed. Cemâlü’l-Kurrâ’ ve Kemâlü’l-İkrâ’. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Mekke: Mektebetü’t-Türâs, 1987.
• Sinan Paşa. Ahlakname. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 1789M, 1-190.
• Subaşıoğlu, Fatoş - Oya Gürdal Tamdoğan. “Ankara Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü’nün Kuruluş Öyküsü”. Türk Kütüphaneciliği 28/4 (2014), 583-621.
• Şahinoğlu, M. Nazif. “Arâisü’l-Beyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/265. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. Nihâyetü’l-İkdâm. İstanbul: Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi, 820, 1-207.
• Şen, Ziya. “Fuat Sezgin’in Hocası Hellmut Ritter”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2-Ek (2019), 1-24.
• Şenburç, Muhammed Masum. “Yusuf Zâhir Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 2/689-690. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Şimşek, Selami. “Aşıkların Gülbahçesinde Erzurumlu Bilinmeyen Bir Gönül Eri: Kolağası Ali Rıza Efendi (v. 1930)”. Ay Vakti Dergisi 157/Temmuz-Ağustos (2015), (http://ayvakti.net/?p=2833, Erişim Tarihi: 15.05.2020).
• Taşçı, Özcan. “Ritter, Hellmut”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/133-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Sergüzeştnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/559-560. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Tezcan, Semih. “Mes‘ud ve XIV. Yüzyıl Türk Edebiyatı Üzerine Yeni Bilgiler”. Türk Dilleri Araştırmaları 5 (1995), 65-84.
• Thompson, Lawrence S. “Türkiye’de Kütüphaneleri Geliştirme Programı”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 1/2 (1952), 85-100.
• Toska, Zehra. Türk Edebiyatında Kelile ve Dimne Çevirileri ve Kul Mesud Çevirisi I (İnceleme). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: TTK Yayınları, 1969.
• Ünver, A. Süheyl. “İbni Sinanın Tedbirül Müsafirin Risalesi”. Türk Tıp Tarihi Arkivi 3/10 (1938), 33-38.
• Ünver, A. Süheyl. “İbni Sinanın Kan Alınacak Damarlar Risalesi”. Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Dergisi 7 (1937), 36-50; “İbni Sina’nın Kan Alınacak Damarlar Risalesi”. İbni Sina Hayatı ve Eserleri Hakkında Çalışmalar. 36-48. ed. A. S. Ünver. İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası, 1955.
• Ünver, A. Süheyl. “Türk Hekim ve Filozofu İbn Sinanın Doğum ve Ölüm Yılları, Ay ve Günleri”. Tedavi Kliniği ve Laboratuvar Dergisi 4/21 (1936), 1-6.
• Vanlıoğlu, Mehmet. “Kâtibî, Şemseddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/42. (Ankara: TDV Yayınları, 2002),
• Yaran, Rahmi. “Bilmen, Ömer Nasuhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/162-163. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yönlüer, Fatma Sena. Mehmet Hazmi Tura. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.