Movement of Scholars to the Mamluk Region and the Range of Scholarly Institutions in Mamluk Cairo

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 1, 389 - 412, 20.03.2020

Muhammet Enes Midilli

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.672905

Öz

From the hijri 7th century onwards, instabilities seen to the east and west of the Egyptian-Syrian region and Mamluks’ effort in making this region a secure area by defending it against external threats constitutes one of the principle motivations for scholars to move there. In addition to promoting safety and stability in the region they ruled, Mamluks made the cities like Cairo, Damascus, Aleppo, and Jerusalem prominent learning centers in the Islamicate world by constructing a great number of scholarly institutions and providing facilities for scholars. The influx of scholars from the east and west constituted the cosmopolitan scholarly milieu in the cities of Egypt and Syria, and, thanks to that, numerous works in almost all branches of Islamic sciences were produced, and new encyclopedic genres came to light. This article deals with the motivations behind the movement of scholars to the Egyptian-Syrian region in the Mamluk period and evaluates remarks in modern scholarship on this issue. Moreover, the article proposes that three interrelated tendencies came into view at the scholarly institutions of Cairo which was the political and cultural center of the Mamluks. These tendencies are: first; the harmonization of madrasa and mosque in terms of their architectural forms and institutional functions; second; the emergence of scholarly institutions that combined the functions of institutions such as mosque, madrasa, hanqāh, bīmāristān, and mausoleum; and lastly; the formation of scholarly institutions, that offered a lot of stipendiary positions (mansibs) to ulama by providing lessons for four Sunni schools of law together with lessons for tafsīr, hadīth, nahw, qirā’ā, and medicine

Anahtar Kelimeler

Mamluks, Cairo, ulama, madrasa, mansib

Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları

Öz

VII. (XIII.) yüzyılın başlarından itibaren Mısır-Şam bölgesinin doğusunda ve batısında bulunan bölgelerde yaşanan istikrarsızlıklar ve Memlükler’in Mısır-Şam bölgesini dış tehditlere karşı savunarak güvenli bir alan haline getirmesi ulemânın buraya yönelmesinin temel sebeplerinden biri olmuştur. Memlükler, hâkim oldukları bölgede sağladıkları güven ve istikrarın yanı sıra Kahire, Dımaşk, Halep ve Kudüs gibi şehirlerde inşa ettirdikleri çok sayıda ilim kurumu ve ulemâya sundukları geniş imkânlar ile bu şehirlerin İslâm dünyasının en önemli ilim merkezleri haline gelmesini sağlamışlardır. Doğudan ve batıdan çok sayıda âlimin yöneldiği Mısır ve Şam şehirlerinde oluşan zengin ve kozmopolit ilmî ortam, İslâmî ilimlerin hemen her sahasında çok sayıda eser telif edilmesinin yanında yeni ve ansiklopedik telif türlerinin ortaya çıkışına da zemin hazırlamıştır. Bu çalışmada Memlükler döneminde ulemânın Mısır-Şam bölgesine yönelmesine etki eden sebepler ve bu konuyla ilgili modern literatürde ortaya konulan görüşler değerlendirilmektedir. Çalışmada ayrıca Memlükler’in siyasi ve kültürel merkezi olan Kahire’de bulunan ilim kurumlarında birbiriyle irtibatlı üç temel eğilimin ortaya çıktığı öne sürülmüştür. Birincisi, medrese ve caminin mimari formları ve kurumsal işlevleri bakımından birbiriyle yakınlaşması, ikincisi, cami, medrese, hankâh, bîmâristan ve türbe gibi birden fazla kurumun işlevini bir araya getiren ilim kurumlarının ortaya çıkışı ve son olarak dört fıkıh mezhebine göre dersler başta olmak üzere tefsir, hadis, nahiv, kıraat ve tıp gibi çeşitli ilimlere dair dersleri bir araya getirerek ulemâya çok sayıda mansıb sunan ilim kurumlarının teşekkülüdür.

Anahtar Kelimeler

Memlükler, Kahire, ulema, medrese, mansıb

Kaynakça

• Abdülâtî, Abdülgani Mahmud. et-Ta‘lîm fî Mısr zemene’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk. Kahire: y.y., 1984.
• Ahmed, İbrahim Şerif el-. Niyâbetü Hama fi’l-asri’l-Memlûkî (741-922/1340-1517). Dımaşk: Dımaşk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012.
• Aka, İsmail. “Timur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16 Eylül 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/timur
• Amitai-Preiss, Reuven. Mongols and Mamluks: The Mamluk-Īlkhānid war, 1260-1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
• Ashtor, Eliyahu. A Social and Economic History of the Near East in the Middle Ages. Los Angles: University of California Press, 1976.
• Âşûr, Said Abdülfettah. el-Müctema‘ü’l-Mısrî fî asri selâtîni’l-Memâlîk. Kahire: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1992.
• Âşûr, Said Abdülfettah. Mısr ve’ş-Şâm fî asri’l-Eyyûbiyyîn ve’l-Memâlîk. Kahire: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1976.
• Atmaca, Esra. Halep’te İlmî Hayat: Memlükler Döneminde (1250-1517). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Avvâd, Korkis ve Mustafa Cevad. el-Medresetü’l-Müstansıriyye. Londra: Dârü’l-Verrâk, 2008.
• Ayaz, Fatih Yahya. Bahri Memlükler Döneminde Haremeyn Hizmetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlük-İlhanlı İlişkilerinde Bir Dönüm Noktası: Şakhâb Savaşı (702/1303)”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007). 1-32.
• Bauer, Thomas. “Mamluk Literature: Misunderstandings and New Approaches”. Mamluk Studies Review 9/2 (2005), 105-132.
• Behrens-Abouseif, Doris. Islamic Architecture in Cairo: An Introduction. Kahire: American University in Cairo, 1989.
• Beksaç, Engin. “Sultan Hasan Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Eylül 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/sultan-hasan-kulliyesi
• Belevî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-. Tâcü’l-mefrik fî tahliyeti ulemâi’l-Meşrik. thk. el-Hasan b. Muhammed es-Sâih. 2 Cilt. Muhammediyye: İhyâü’t-Türâsi’l-İslami, ts.
• Berkey, Jonathan. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo. Princeton: Princeton University Press, 1992.
• Berkey, Jonathan. “Culture and Society during the late Middle Ages”. The Cambridge History of Egypt. ed. Carl F. Petry. 375-411. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• Berkey, Jonathan. The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600-1800. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Berkey, Jonathan. “Mamluk Religious Policy”. Mamluk Studies Review 13/2 (2009), 7-22.
• Bora, Fozia. Writing History in the Medieval Islamic World: The Value of Chronicles as Archives. Londra: I.B. Tauris, 2019.
• Cîde, Ahmed Hâlid. el-Medâris ve nizâmü’t-ta‘lîm fî Bilâdişşâm fi’l-asri’l-Memlûkî. Beyrut: el-Müessetü’l-Câmiiyye, 2001.
• Clot, André. Kölelerin İmparatorluğu: Memlüklerin Mısır’ı. çev. Turhan Ilgaz. İstanbul: Epsilon Yayıncılık, 2005.
• Daisuke, Igarashi. Land Tenure and Mamluk Waqfs. Berlin: EB-Verlag, 2014.
• Emin, Muhammed Muhammed. “Mesârifü evkâfi’s-Sultâni’l-Meliki’n-Nâsır Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn alâ mesâlihi’l-kubbe ve’l-mescidi’l-cami ve’l-medâris ve mektebi’s-sebîl bi’l-Kâhire”. Tezkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh. 3 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1976.
• Escovitz, Joseph H. “The Establishment of Four Chief Judgeships in the Mamlūk Empire”. Journal of the American Oriental Society 102/3 (1982), 529-31.
• Sakkâr, Sâmî es- ve Nebi Bozkurt. “Müstansıriyye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16 Eylül 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/mustansiriyye-medresesi
• Taravne, Mübarek Mahmut et-. Niyâbetü Humus fi’l-ahdi’l-Memâlîk. Mute: Mute Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Hammâde, Muhammed Mahir. el-Vesâiku’s-siyâsiyye ve’l-idâriyye li’l-asri’l-Memlûkî 656-922/1258-1516: Dirâse ve nüsûs. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1983.
• Hassan, Mona. Longing for the Lost Caliphate: A Transregional History. Princeton: Princeton University Press, 2016.
• Humphreys, Stephen. “Egypt in the World System of the later Middle Ages”. The Cambridge History of Egypt. ed. Carl F. Petry. 445-461. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• İbn Dokmak, Sarîmüddin İbrahim b. Muhammed. el-İntisâr li-vâsıtati ikdi’l-emsâr. nşr. Carl Vollers. Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethte University, 1992.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Muhammed Seyyid Câd el-Hak. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. İnbâü’l-gumr bi-ebnâi’l-umr. thk. Hasan Habeşi. 4 Cilt. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1972.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. thk. Ali Abdülvâhid Vâfî. 3 Cilt. Kahire: Lecnetü’l-Beyâni’l-Arabi, 1960.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. et-Ta‘rîf bi-İbn Haldûn ve rihletühu garben ve şarken. thk. Muhammed Tâvit et-Tancî. Kahire: Lecnetü’t-Telif ve’t-Tercüme ve’n-Neşr, 1951.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed. Tabakâtü’ş-Şâfiiyye. thk. Hafız Abdülhalim Han. 4 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1978-1980.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah Muhsin et-Türkî. 31 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1997.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Yusuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. thk. İbrahim Ali Tarhan. 15. Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Telif ve’n-Neşr, 1971.
• Jackson, Sherman. “The Primacy of Domestic Politics: Ibn Bint al-A‘azz and the Establishment of Four Chief Judgeship in Mamlûk Egypt”. Journal of the American Oriental Society 115/1 (1995), 52-65.
• Kahil, Abdallah M. The Sultan Hasan Complex in Cairo 1357-1364. New York: New York Üniversitesi, Doktora Tezi, 2002.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Kaya, Eyyüp Said, “Muhtasar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25 Eylül 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhtasar#4-fikih
• Leiser, Gary. The Restoration of Sunnism in Egypt: Madrasas and Mudarrisūn 495-647/1101-1249. Pennsylvania: University of Pennsylvania, Doktora Tezi, 1976.
• Leiser, Gary. “Notes on the Madrasa in Medieval Islamic Society”. The Muslim World 76/1 (1986), 16-23.
• Luz, Nimrud. The Mamluks City in the Middle East: History, Culture, and the Urban Landscape. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Mahamid, Hatim. “The Construction of Islamic-Educational Institutions in Mamluk Gaza”. Nebula 4/4 (2007), 36-40.
• Mahamid, Hatim. “Memlükler Döneminde Suriye’de Yüksek Öğretim Müesseseleri Olarak Camiler”. çev. Harun Yılmaz. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2011/2), 253-274.
• Makdisi, George. “Onbirinci Yüzyıl Bağdad’ında İslâm Eğitim Müeseseleri”. çev. Tuncay Başoğlu. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. 203-272. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu ve Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları 2012.
• Makrizî, Ebü’l-Abbas Takiyyüddin Ahmed b. Ali el-. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtati ve’l-âsâr. thk. Eymen Fuad Seyyid, 1-4/2, London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2013.
• Midilli, Muhammet Enes. Erken Memlük Döneminde Bir İlmî Müessese: İbn Tolun Camii (1296-1382). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Muhanna, Elias. The World in a Book: Al-Nuwayri and the Islamic Encyclopedic Tradition. Princeton: Princeton University Press, 2018.
• Nielsen, Jorgen S. “Sultan al-Zāhir Baybars and the Appointment of Four Chief Qādis, 663/1265”. Studia Islamica 60 (1984), 167-176.
• Northrup, Linda S. “The Bahrī Mamlūk Sultanate, 1250-1390”. The Cambridge History of Egypt. ed. Carl F. Petry. 242-289. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Abdülkadir b. Muhammed en-. ed-Dâris fî târihi’l-medâris. thk. Cafer el-Hasenî. 2 Cilt. Dımaşk: Matbaatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Arabi, 1948-1951.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdülvehhâb en-. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, thk. İbrahim Şemseddin, 32. Cilt, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Özgündenli, Osman Gazi. “Moğollar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16 Eylül 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/mogollar
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis: Kahire 1392-1517. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Petry, Carl F. The Civilian Elite of Cairo in the later Middle Ages. Princeton: Princeton University Press, 1981.
• Rapoport, Yossef. “Legal Diversity in the Age of Taqlīd: The Four Chief Qādis under the Mamluks”. Islamic Law and Society 10/2 (2003), 210-228.
• Raymond, André. “Cairo’s Area and Population in the Early Fifteenth Century”. Muqarnas 2 (1984), 21-31.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. İzzeddin es-. A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr, thk. Ali Ebû Zeyd vd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. İzzeddin es-. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût ve Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Abdurrahman b. Ebû Bekr es-. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kahire. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Kahire: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1967.
• Tedmüri, Ömer Abdüsselam. Târîh ve âsâr: Mesâcid ve medârisu Trablus fi’l-asri’l-Memâlîk. Trablus: Dârü’l-Bilâd, 1974.
• Tücîbî, Ebü’l-Kâsım Kâsım b. Yûsuf et-. Müstefâdü’r-rihle ve’l-iğtirâb. thk. Abdülhafız Mansur, Kahire: Dârü’l-Arabiyye li’l-Kitâb, ts.
• Vakfiyyetü Hüsâmeddin Lâçîn (21 Rebîülâhir 697), Mecmûatü’l-Mahkemeti’ş-Şer‘iyye, Dârü’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, nr. 3/17, 18.
• Yıldız, Güllü. Siyer Yazıcılığında Şerh-Hâşiye Geleneği ve Moğultay b. Kılıç’ın (762/1361) ez-Zehrü’l-Bâsim Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Harun. “Dımaşk’ın En Zor Yılı: Şehrin Moğollar Tarafından İşgali (658/1260)”. İslâm Araştırmaları Dergisi 37 (2017). 71-99.
• Yiğit, İsmail. “Aynî’yi Yetiştiren Memlukler Dönemi İlmî Hareketine Genel Bir Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11-12 (1993-1994), 27-45.
• Yiğit, İsmail. Memlükler, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2008.