Mehmed Chorûmî’s Treatise on Metaphor and Allegory

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 1, 125 - 145, 20.03.2020

Şükran Fazlıoğlu

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.675989

Öz

“Language is wazʻ and istiʻmâl” is a sentence frequently encountered in our classic texts. Despite the ease of identifying the difference between the waz, which gives truth to the meaning of a word, and isti’mâl, which gives metaphorical and allegorical meaning to it, the differences between metaphorical and allegorical meanings are still subject to many debates. Although these debates mostly persist in the discipline of rhetoric, they are also closely linked to the disciplines of tafsir, fıkh and hadith. The independent literature about metaphors and allegory in our scientific culture has been shaped in accordance with this and many scholars have written books and commentaries on this topic for a variety of reasons. In this study, we examine the work written upon the request of the students of Muhammad al-Chorûmî, whom we assume lived in the 18th century. This work is called Risâla fi al-farq bayna al-kinâya wa al-majâz and its content was analyzed and presented with the Turkish translation by scrutinizing the Arabic text. In his study, Chorumî followed the ideas of Miftâh al-ulûm, a text by Sakkâkî who had an important significance in Ottoman rhetoric disipline, and Talkhîs was overbuilt on this text by Qazwînî. He also followed Taftâzânî’s commentary, called Mutawwal about Talkhîs, and Sayyid Sharîf Jurjanî’s Hâshiya was compiled based on this commentary and on Qazwînî’s study on the disipline of rhetoric called al-Îdhâh. Chorûmî especially propounded the ideas and disagreements of these scholars about the topic, mentioning their reasons as well as their choices. 

Anahtar Kelimeler

Wazʻ, istiʻmâl, rhetoric, metaphors, allegorry, Sakkâkî, Qazwînî, Taftâzânî, Sayyid Sharîf Jurjânî

Mehmed Çorûmî'nin Mecâz ve Kinâye ile İlgili Risâlesi

Öz

Klasik eserlerimizde "dil, vazʻ ve istiʻmâldir." cümlesi ile sıklıkla karşılaşılır. Kelimenin hakikî anlamını veren vazʻ ile mecâzî ve kinâî anlamını veren istiʻmâl arasındaki fark kolaylıkla tespit edilirken mecâzî ve kinâî anlam arasındaki farklar üzerinde onlarca tartışma mevcuttur. Özellikle belâgat ilmi içinde sürdürülen bu tartışmalar tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimler ile de yakından alakalıdır. Bu nedenlerle ilmî geleneğimizde mecâz ve kinâye hakkında bağımsız bir literatür oluşmuş ve pek çok alim bu konuda çeşitli gerekçelerle kitaplar ve risaleler kaleme almışlardır. Bu çalışmada XVIII. yüzyılda yaşadığını tahmin ettiğimiz Muhammed el-Çorûmî'nin öğrencilerinin talebi üzerine kaleme aldığı Risâle fi'l-fark beyne'l-kinâye ve'l-mecâz adlı eseri incelenmiş, içeriği tahlil edilmiş, Arapça metni neşredilerek (editio princeps) Türkçe çevirisi ile birlikte verilmiştir. Çorûmî bu çalışmasında Osmanlı belâgat ilmî geleneğinde çok önemli bir yere sahip olan Sekkâkî'nin Miftâhu'l-ulûm adlı eseri, bu eser üzerine Kazvînî'nin kaleme aldığı Telhîs, Telhîs üzerine Teftâzânî'nin yazdığı Mutavvel isimli şerh ve bu şerh üzerine Seyyid Şerif Cürcânî'nin telif ettiği Hâşiye ile Kazvînî'nin belagat ilmindeki el-Îzâh adlı çalışmasındaki fikirleri takip etmiştir. Özellikle bu alimlerin konu hakkındaki görüşlerini ve fikir ayrılıklarını serdetmiş, daha sonra da gerekçeleriyle birlikte tercihlerini de zikretmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vazʻ, istiʻmâl, belagat, mecâz, kinâye, Sekkâkî, Kazvînî, Teftâzânî, Seyyid Şerîf Cürcânî

Kaynakça

• Abdülkahir el-Cürcâni. Delâilü’l-icâz Sözdizimi ve Anlambilim. Trc. Osman Güman. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Antâkî, Mahmud el-. el-Alâka. İstanbul, t.y.
• Aşkan, Timur. “Yûsuf B. Hüseyin el-Kirmâstî ve Usûlü’l-Istılâhâti’l-Beyâniyye Adlı Eseri”. Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl, Sempozyum Tebliğleri. 127-150. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Benli, Mehmet Sami. Osmanlı Devletinin Kuruluşundan Fatih Devri Sonuna Kadar geçen Dönemde Arapça Belagata Dair Eser Yazan Osmanlı-Türk Alimleri. Yüksek Lisans, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
• Benli, Mehmet Sami. Yusuf el-Kirmastî ve et-Tebyîn fî’l-Meânî ve’l-Beyân’ı. Doktora, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Bolelli, Nusreddin. Belâgat Beyân Meâni Bedii İlimleri Arap Edebiyatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Bulut, Ali. “Hamza b. Turgud Aydınî ve Belâgata Dair el-Hevâdî fî Şerhi’l-Mesâlik Adlı Eseri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 24-25 (2007): 275-291.
• Bulut, Ali. “Hamza b. Turgut Aydınî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1: 528-529. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2016.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. el-Hâşiye ale’l-mutavvel Şerh telhîsi’l- miftâhi’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye-Daru’l-Koukh li’t-tıbaa ve’n-neşr, 2008.
• Çorûmî. Şerhu’l-mesâlik. Beyazıd Devlet, nr. 6018, yaprak. 30b., t.y.
• Dönmez, Mustafa İsmail. Hasan Çelebi ve Belâgatçılara Yönelik Tenkitleri (Mutavvel Hâşiyesi Çerçevesinde). İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2017.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyînî, İsâmüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXII: 516-517. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Mecaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Durmuş, İsmail. “Semerkandî, Ebû’l-Kâsım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXXVI: 472-473. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2009.
• Fazlıoğlu, Şükran. Dil Bilimlerinin Sınıflandırılması, (el-Metalib el-ilahiyye fi mevzuat el-ulum el-luğaviyye), -Eleştirel Metin ve İnceleme-Tokatlı Hasanoğlu Lütfullah [Molla Lütfi]. İstanbul: Kitapevi, 2012.
• İshakoğlu, Ömer. Türklerin XV-XVI. Asırlarda Arapça Belagata Yaptığı Katkılar. Yüksek Lisans, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Kazvînî, Hatîb el-. el-Ȋzâh fî ulûmi’l-belâga. Thk. Ahmed Şetîvî. Kahire: Daru’l-gaddi’l-cedîd, 2016.
• Kazvînî, Hatîp el-. Telhîsu’l-miftâh, (Teftazanî, el-Mutavvel şerh telhîsi’l-miftâh içinde). Thk. Ahmed Azv İnâye. Beyrut: Dâru’l-Koukh li’t-tıbâa ve’n-neşr, 2004.
• Nureddin Ceviz ve diğerleri. Alaka ve tercümesi. Erzurum: Erzurum Kültür ve Eğitim Vakfı Yayınları, 1999.
• Sekkâkî. Miftâhu’l-ulûm. Thk. Abdülhamid Hindâvi. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, t.y.
• Semerkandî. Ferâidu’l-fevâid fî tahkîki meânî’l-istiâre. Süleymaniye İzmirli İ. Hakkı, no: 3648, yaprak: 49-51, t.y.
• Şaban, İbrahim. “Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Mecmuası. XVII (2011): 107-132.
• Şaban, İbrahim. Türk-Osmanlı Âlimlerinin Arap Belâgatına Yaptıkları Katkılar (XVII-XVIII. Asırlar). Yüksek Lisans, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, t.y.
• Teftâzânî. el-Mutavvel Şerhu Telhîsi’l-Miftâh. Thk. Ahmed Azv İnâye. Beyrut: Dâru’l-Koukh li’t-tıbâa ve’n-neşr, 2004.
• Teftâzânî. et-Telvîh ale’t-tavzîh,. İstanbul: Mekteb-i Sanayi Matbaası, 1310.
• Tuna, Üzeyr. “Hamza b. Turgud’un Hayatı, Eserleri ve ‘Kitabu’l-Mesâlik’ Adlı Eseri”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (Haziran 2018): 199-228.
• Yavuz, Mehmet. Kuruluştan Fatih Devri Sonuna Kadar Arapça Gramer (Sarf – Nahiv)e Dair Eser Yazan Osmanlı-Türk Alimleri. Yüksek Lisans, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
• Yıldız, Musa. “Ali Kuşçu’nun Risâle fî’l-istiʻâre’si”. İslam Araştırmaları Dergisi. 3 (1999): 215-234.
• Yıldız, Musa. “Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Risâle fî’l-Kinâye ve’t-Taʻrîz’i”. İslam Araştırmaları Dergisi. 4 (2000): 43-68.