Eyyûbîler ve Memlükler Dönemi Fıkıh Yazımı

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 1, 229 - 332, 20.03.2020

Tuncay Başoğlu

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.684689

Öz

Bu çalışmada Eyyûbîler-Memlükler dönemi ilim zihniyetine ve fıkıh tarihine dair bazı sorular ve tespitler çerçevesinde söz konusu dönemde fıkıh yazımının özellikleri, eğilimleri ve yazılan fıkıh eserlerine dair bir inceleme yapılmaktadır. Çalışmada Mısır, Biladuşşam ve Hicaz’da yetişen veya oraya yerleşen âlimlerden bir fıkıh eseri bulunan 464 âlim tespit edildi. Bu âlimlerin yazdıkları 1750 civarındaki fıkıh eseri üzerinden dönemin genel eğilimlerine, fıkıh yazımının mahiyetine ve ortaya çıkan yeni eser türlerine değinildi. Ayrıca farklı dönemler ve bölgelerle mukayeseler yapılarak bazı sonuçlar çıkarıldı. Eyyûbîler-Memlükler dönemi fıkıh tarihine bir giriş mahiyetinde olan bu çalışma, fıkıh yazımı bakımından bu dönemin bir duraklama ve taklid devri olduğu yolundaki tezin aleyhine fıkıh yazımındaki canlılığı, çeşitliliği ve fıkhî yetkinlikteki “iddia”yı ve iddialı âlimlerin varlığını vurgulamayı amaçlamakta; söz konusu dönemin sadece hukuk sistemindeki uygulamalar bakımından değil fıkıh düşüncesi ve eserleri açısından da önemli olduğunu vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh eserleri, fıkıh tarihi, Memlükler, Eyyûbîler, Ehl-i hadis, usûl, fürû, kavâid, Mısır, Biladuşşam, Hicaz, ahkam

Fiqh Literature at the Time of the Ayyubids and Mamluks

Öz

In this article, I studied the characteristics, types, and titles of fiqh works written in the Ayyubid-Mamluk period with special reference to the scientific mindset of the period. Firstly I found 464 scholars who had written at least one fiqh work with the condition that they had lived and died in Egypt, Biladush-Sham or Hijaz in the Ayyubid-Mamluk period. Secondly I identified the fiqh works of these scholars (whether they existed today or not), and found around 1750 titles. Then I classified and analysed them, setting the general inclinations and characteristics of the fiqh writing in that period. Additionally I made general, macrolevel comparisons between the mentioned period and other periods of Islamic history. Against the thesis and historical narrative seeing this period as a period of decline and imitation, I claim that the richness of fiqh literature, rise of new types and existence of assertive fiqh scholars and works draw a very different picture. So the history of legal thought and practice of this period deserves to be researched and rewritten.

Anahtar Kelimeler

History of fiqh, legal literature, Ahl al-hadith, Mamluks, Ayyubids, usul al-fiqh, furu al-fiqh, qawaid, ahkam, Egypt, Biladush-Sham, Hijaz

Kaynakça

• Abdurrahman Atçıl, “Memlükler’den Osmanlılar’a Geçişte Mısır’da Adlî Teşkilât ve Hukuk (922-931/15171525)”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 2017, sayı: 38, s. 89-121.
• Abdurrahman Yazıcı, “Üç Ferâiz Metni Çerçevesinde Gelişen Müteahhirîn Dönemi Ferâiz Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2013, c. XI, sayı 22, s. 147-192.
• Ahmet Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2017.
• Cüneyt Kanat, Ortaçağ Türk Devletinde Suç ve Ceza, İstanbul: Küre Yayınları, 2010. ,,Ebu Şâme el-Makdisî, Kitâbu’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-nûriyye ve’s-salâhiyye, thk. İbrahim ezZeybek, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1418/1997.
• Huzeyfe Çeker, “Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği”, (doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi), 2016. _________, “Hanefi Tabakatlarının Yazma Nüshaları”, Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi = Journal of Critical Edition of Islamic Manuscripts, 2018, c. I, sayı 2, s. 83-119.
• İbn Kadı Şuhbe, Tabakâtu’ş-Şâfiiyye, tsh. Hafız Abdülhalim Han, Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1987. İbn Kutluboğa, Tâcu’t-terâcim, thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Jonathan Berkey, Ortaçağ Kahiresinde Bilginin İntikali – İslami Eğitimin Sosyal Tarihi, trc. İsmail Eriş, İstanbul: Klasik Yayınları 2015.
• M. Muhammed Emîn, el-Evkaf ve’l-hayâtu’l-ictimâʿiyye fî Mıṣr, 648-923/1250-1517, Kahire 1980.
• M. Chamberlain, Knowledge and Social Practice in medieval Damascus: 1190-1350, Cambridge: Cambridge University, 1994.
• Muhammed Boynukalın, Fıkıh Usûlü Alimleri ve Eserleri (III-XIII. Hicri Yüzyıl), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2017.
• Muhammed b. Muhammed Mahluf, Şeceretü’n-nuri’z-zekiyye fi tabakâti’l-Mâlikiyye, thk. Ali Ömer, Kahire: Mektebetu’s-Sekafeti’d-Diniyye, 1428/2007.
• Necmettin Kızılkaya, Hanefi Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Külli Kâideler, İstanbul: İz Yayıncılık, 2013. _________, İslam Hukukunda Farklar: Furûk Literatürü Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Tuncay Başoğlu, Fıkıh Usûlünde Fahreddin er-Razi Mektebi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2014. _________, “Memlükler Döneminde Fıkıh Eğitimi”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sayı 25-26, 2018
• Bahar-Güz, s. 5-57 (yayımlanacak). Uleymî, Ebu’l-Yümn Abdurrahman, ed-Durru’l-munaddad fî ashâbi’l-İmam Ahmed, thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin, Kahire: Mektebetu’t-Tevbe, 1992.
• Zamyâ Muhammed Abbas es-Sâmerrâî, “el-Hibâtu’l-heniyyât fi’l-musannefâti’l-Caberiyyât li-Burhaniddin elCaʿberî el-Halîlî (v. 732/1332) – Dirâse menheciyye li-fihrisi musannefâtihi ve tahkîki’n-nas”, Mecelletu’dDirâsâti’t-Târihiyye ve’l-Hadâriyye, Tikrit Üniversitesi, c. 1, sayı 3 (2009), s. 1-21; aynı makale, Mecelletu Maʿhedi’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye, Kahire, c. 54, sayı 2 (Zülkade 1431/Kasım 2010), s. 7-44.
• Ziadeh, Nicola A., Urban Life in Syria: Under The Early Mamluks, Beirut: American University of Beirut, 1953.