Introduction to the Political Thought of the Mamluk Period: The Revival of the Tradition of “al-Ahkam al-Sultaniyya” and the Struggle to Solve the Problem of Legitimacy

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 1, 181 - 228, 20.03.2020

Özgür Kavak

https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.686093

Öz

The new situation that emerged following the collapse of the Baghdadbased Abbasid Caliphate in 1258 brought about a number of developments in terms of political thought. The institution of the caliphate had been renewed in 1261 by Egypt-centered Mamluks, a medieval realm which had been founded immediately prior to the fall of the caliphate, and this new structure of the caliphate had encouraged many scholars to enquire into various aspects of politics. In addition, the ongoing conflicts with the Mongols and the Crusaders had influenced the attitudes and the language of texts in the field. Moreover, with the influence of competition with the neighboring Islamic states, sometimes in times of war and sometimes in times of peace, a rich literature of political thought had been collected in the Mamluk era. This study tries to draw together some general thoughts on the diversity of texts on political thought in the Mamluk period and also tries to shed light on the main issues of that period. Additionally, the study draws attention to two main arguments on “political-jurisprudential ahkâm”: The debates on the caliphate-sultanate axis which revive the tradition of al-Ahkam al-Sultaniyya and the problems of political legitimacy stemming from the question of being a Qureshi or not. The main claim of the article is that the different fiqh tendencies of the time triggered discussions on politics, as a result of which a rich literature emerged.

Anahtar Kelimeler

Mamluks, political-jurisprudential ahkâm, al-Ahkam al-Sultaniyya, caliphate, sultanate, legitimac

Memlükler Dönemi Siyaset Düşüncesine Giriş: Ahkâm-ı Sultâniye Geleneğinin İhyasi ve Meşruiyet Problemini Aşma Çabaları

Öz

Bağdat merkezli Abbasî hilâfetinin 1258 yılındaki yıkılışı sonrası ortaya çıkan yeni durum siyaset düşüncesi açısından birçok farklı açılımı beraberinde getirdi. Özellikle hilafetin yıkılışından hemen önce Mısır merkezli olarak kurulan Memlükler eliyle 1261 yılında yeniden ihya edilen hilafet kurumunun geçmişteki konumundan farklı yapısı, birçok âlimi başta hilafet meselesi olmak üzere siyasetin değişik veçhelerini ele almaya yöneltti. Yine Moğollar ve Haçlılarla süregiden savaş durumu da bu sahadaki metinlerin yönelimlerini ve dilini etkiledi. Komşu İslam devletleriyle kimi zaman sulh kimi zaman savaş şeklini alan rekabetin de tesiriyle Memlükler döneminde zengin bir siyaset düşüncesi külliyatı teşekkül etti. Bu çalışma Memlükler dönemi siyaset düşüncesi metinlerinin çeşitliliğine ve bu dönemde tartışma konusu edilen temel meselelerin neler olduğuna dair bir çerçeve çizmeye çalışmakta ve siyasî-fıkhî ahkâmla ilgili iki temel tartışmaya dikkat çekmektedir: Ahkâm-ı sultaniye geleneğini canlandıran hilafetsaltanat merkezli tartışmalar ve Kureyşilik meselesinden kaynaklanan siyasi meşruiyet problemleri. Makalenin temel iddiası dönemin farklı fıkhî eğilimlerinin siyasetle ilgili tartışmaları tetiklediği ve mevcut durumu yönlendirme kaygısının da etkisiyle birbiriyle diyalog halinde olan zengin bir literatürün ortaya çıktığıdır.

Anahtar Kelimeler

Siyasî-fıkhî ahkâm, ahkâm-ı sultaniye, hilafet, saltanat, memlükler, meşruiyet

Kaynakça

• Akyüz, Vecdi. Hilafetin Saltanata Dönüşmesi, Emevîler Devrinde İslam Kamu Hukuku. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Amasî, Abdüsselam Şükrullah, el-. Tuhfetü’l-ümera ve minhatü’l-vüzera, Siyaset Ahlakı. haz. A. Mevhibe Coşar. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2012.
• Anonim. el-Ukudu’l-cevheriyye. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, 3312.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler Döneminde Vezirlik 1250-1517. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
• Cici, Recep. “İbn Fîrûz Ve “El-Gurretü’l-Beydâ” Adlı Eseri”, Uludağ Üniversitesi, İlâhiyat Fakültesi Dergisi, (IX/9, 2000): 301-306.
• el-Müntekā min Minhâci’l-iʿtidâl fî nakzi kelâmi ehli’r-Rafzi ve’l-iʿtizâl li’bni Teymiyye. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb. Riyad: İdaretü'l-Buhusi'l-İlmiyye, 1992/1413.
• Ferrâ, Ebu Ya’lâ, el-. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. nşr. Abdurrahmân b. Mestûr v.dğr. Cidde: Dârü’l-evrâki’s-sekâfiyye, 1440/2019.
• Gazzâlî, Ali, el-. İslam Hükümdarları İçin Siyaset Rehberi, Tahrîrü’s-sülûk fî tedbîri’l-mülûk. haz. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik, 2016.
• Haarmann, Ulrich. “Rather the Injustice of the Turks than the Righteousness of the Arabs: Changing 'Ulamā' Attitudes Towards Mamluk Rule in the Late Fifteenth Century.” Studia Islamica, (68/1988): 61-77.
• Hassan, Mona. Longing for the Lost Caliphate, A Transregional History. Princeton, N. J.: Princeton University Press, 2016.
• Hayrbertî, Mahmud b. İsmail. ed-Dürretü’l-garrâ fî nasîhati’s-selâtîn ve’l-kuzât ve’l-ümerâ. İstanbul: Beyazıd Devlet, 412.
• Hayrbertî, Mahmud b. İsmail. ed-Dürretü’l-garrâ fî nasîhati’s-selâtîn ve’l-kuzât ve’l-ümerâ. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hamidiye, 1082.
• Hillî. İbnü’l-Mutahhar, el-. Minhâcü’l-kerâme. nşr. M. Reşâd Sâlim. [Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye, Kahire: 1382/1962 içinde, 1: 77-202].
• Hüseyin b. Hasan. Letâifü’l-efkâr ve kâşifü’l-esrar. haz. Özgür Kavak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2018.
• Hüseynî, Hüseyin b. Muhammed, el-. Nefâisü mecâlisi’s-Sultâniyye (Mecâlisü’s-Sultân el-Ġavrî, nşr. Abdülvehhâb Azzâm, Kahire: Müessesetü Hindâvî li’t-ta’lîm ve’sekâfe, 2013 içinde): 43-143.
• İbn Câni Beg, Muhammed. Mehâsinü’l-gurer ve mesâvi’l-ʿurer. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 900
• İbn Cemâa, Bedreddin. Adl’e Boyun Eğmek, Ehl-i İslâmın Yönetimi İçin Hükümler. çev. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik, 2010.
• İbn Cemâa, Bedreddin. Muhtasar fî fazli’l-cihâd. nşr. Üsame Nasır Nakşibendî. Bağdad: Vezaretü’s-sekafe ve’l-i‘lâm, 1983.
• İbn Cemâa, Bedreddin. Müstenedü’l-ecnâd fi’l-âlâti’l-cihad. nşr. Üsame Nasır Nakşibendî. Bağdad: Vezaretü’s-sekafe ve’l-i‘lâm, 1983.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye, nşr. M. Reşâd Sâlim. Kahire: 1382/1962.
• İbn Teymiyye. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. nşr. M. Reşâd Sâlim. Riyad: 1406/1986.
• İbn-i Firuz. Gurretü’l-beyza, Adaletin Aydınlığında. haz. Mücahit Kaçar. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2012.
• İbnü’l-Mibred, Cemâlüddîn. İzâhu turuki'l-istikâme fî beyâni ahkâmi'l-vilâye ve'l-imâm. nşr. Nureddin Talib vdğr. Suriye, Lübnan, Kuveyt: Dârü’n-nevâdir, 2011.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “Gevenden Ancak Diken Çıkar”: Süyûtî’nin Gözüyle Ulema ve Siyaset.” Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (XVIII/2 35, 2013): 213.
• Kavak, Özgür. “İslam Siyaset Düşüncesi Kaynağı Olarak Fürû-ı Fıkıh Kitapları.” Ö. Kavak, L., Sunar (ed.), İslam Siyaset Düşüncesi, Adil Devlet, Erdemli Şehir, Mükellef İnsan içinde, (Ankara: İlem Kitaplığı, 2018): 265-294.
• Kavak, Özgür. “Siyasi Tecdîd ve Osmanoğulları.” haz. Fuat Aydın & Metin Aydın & Muhammed Yetim. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları, İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019: 369-408.
• Koşum, Adnan. “İslam Kamu Hukuku Alanına İlişkin Klasik Literatürün Azlığı Üzerine Mülahazalar.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (18/2018): 123-31,
• Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset, Osmanlılarda Siyâset-i Şer'iyye. İstanbul: Klasik, 2016.
• Köse, Hızır Murat. "İslam Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş." Divan, Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (14/27, 2009): 1-19.
• Makdisî, Muhibbüddin, el-. Bezlü'n-nesâihi'ş-şer'iyye fî-mâ ale's-sultân ve vülâtü'l-ümûr ve ale'r-raiyye. nşr. Salim b. Tu‘me. Riyad: Camiatü’l-İmâm Muhammed b. Suud, 1416/1996.
• Makdisî, Muhibbuddin, el-. Düvelü’l-İslâmi’ş-şerîfeti’l-behiyye ve zikru mâ zahera lî min hikemi’llâhi’l-hafiyye fî celbi tâifeti’l-Etrâk ile’d-diyâri’l-Mısriyye. nşr. Subhî Lebîb ve Ulrich Haarmann. Beyrut: 1997.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen, el-. Bilge Yöneticinin Elkitabı -Edebü’l-vezîr. çev. İbrahim Barca. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen, el-. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. nşr. Ahmed Câd. Kâhire: Dârü’l-hadîs, 1427/2006.
• Nablusî, Osman, en-. Târîḫu’l-Feyyûm ve bilâdih (İẓhâru ṣunʿati’l-hayyi’l-kayyûm fî tertîbi’l-Feyyûm). Kahire: el-Matbaatü’l-Ehliyye, 1898.
• Safedî (?), Şihabüddin. Kahru’l-vücûhi’l-âbise bi-zikri nesebi’l-Cerâkise min Kureyş. Fransa: Bibliothèque nationale de France, Département des manuscrits, Arabe 4613. (Türkçe tercümesi: Terceme-i kitâb-ı kahrü’l-vücuhi’l-âbise. çev. İsmail Sabri. İstanbul: Hacı Mustafa Efendi Matbaası, 1290.
• Sariyannis, Marinos (with a chapter by E. Ekin Tuşalp Atiyas). A History of Ottoman Political Thought up to the Early Nineteenth Century. Leiden; Boston: Brill, 2019.
• Süyûtî, Celâleddîn, es-. el-İnâfe fi rütbeti’l-hılâfe. İstanbul: Beyazıt Devlet Ktp, Beyazıd, 7913/5; İstanbul: Süleymaniye Ktp., 2026; Fatih, 5326; Hacı Mahmud Ef., 2017; Molla Çelebi, 115; Süleymaniye, 708, 1030.
• Süyûtî, Celâleddîn, es-. er-Rutbetü'l-münîfe fî fazli's-saltanati'ş-şerîfe. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, 2098/06.
• Tomar, Cengiz. "Nablusî, Osman b. İbrâhim", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/nablusi-osman-b-ibrahim (erş. trh. 30.09.2019).
• Yaman, Ahmet. İslam Hukukunun Oluşum Süreçlerinde Siyaset Hukuk İlişkisi. Konya: Yediveren, 2004.
• Yılmaz, Hüseyin. Caliphate Redefined: The Mystical Turn in Ottoman Political Thought. Princeton: Princeton University Press, 2018.
• Yiğit, İsmail. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi: Memlûkler (648-923/1250-1517). İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1991.
• Zehebî, Şemsüddîn, ez-. Risâle latîfe teteʿalleku bi’l-imâmeti’l-ʿuzmâ. İstanbul: Nuruosmaniye Ktp., nr. 4976.
• Zehebî, Şemsüddîn, ez-. Risâle tete‘allaku bi’l-imâmeti’l-kübrâ. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Reisülküttab, 1185/2.
• Zehebî, Şemseddin, ez-. el-Müntekā min Minhâci’l-iʿtidâl fî nakzi kelâmi ehli’r-Rafzi ve’l-iʿtizâl li’bni Teymiyye. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb. Riyad: 1413/1993.
• Zehebî, Şemseddin, ez-. Risâle latîfe teteʿalleku bi’l-imâmeti’l-ʿuzmâ. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2838.