Osmanlı Arşivinde Bulunan Arapça Belgelerden Örnekler

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 1, 1 - 50, 31.03.2021

Mustafa Lütfi Bilge

https://doi.org/10.26650/iuitd.2021.889062

Öz

Osmanlı Arşivlerinde Arapça düzenlenmiş olan evrak oldukça çok sayıdadır. Bu makalede onlar hakkında bilgi sunmak ve Arşivin hangi fonlarında bulundukları hakkında bilgi vermek istedik. Sunulan örneklerin çok daha fazla üstünde bir Arapça malzemenin bulunduğu Osmanlı Arşivlerinde öncelikli olarak aşağıda fonlara öncelik verdik: 1) Nâme-i Humâyûnlar, 2) Vakfiyeler, 3) Mahzarlar, 4) Mühimme Defterleri (Özellikle Mısır Mühimmeleri) ve bunun gibi belgelerden örnekler vermeye çalıştık. Makalenin sonuna içeride konu edilen bölümlerle ilgili birkaç adet görüntü ekledik. Bu verilen belge görüntüleri yukarıda bahsi geçen fonlardaki belgelere örnek olmak üzere seçildiklerinden tetkik edildiklerinde bulundukları fonlar hakkında yeterli bilgiye ulaşmak mümkün olacaktır. Bu makale Arapça bilmeyen Türk araştırmacılar ve Osmanlıca bilmeyen Arap araştırmacılar için Osmanlı Arşivlerinde bulunan belgeler arasında Arapça olanların içerikleri hakkında bilgi sahibi olacaklar ve bundan böyle bu tür belgeleri kullanmaya kendilerini hazır hissedeceklerdir. Temennimiz bu konunun ilerleyen zamanlarda daha kapsamlı bir şekilde ele alınması olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Nâme-i Humâyûnlar, Vakfiyeler, Mahzarlar, Mühimme Defterleri, Mısır Mühimmeleri, Manisa Muradiye Külliyesi, Sultan I. Ahmed Vakfiyesi, Canfedâ Kethudâ Hatun Vakfiyesi, Kahve vergisi

Examples of Arabic Documents in Ottoman Archives

Öz

The aim of this article is to inform researchers that there are many documents in the Ottoman Archives prepared in the Arabic language. Among them, the most influential collections are Waqf deeds. The number of Arabic Waqf deeds is more than we expected. They were prepared by the Sultans, Grand viziers, and Pashas of different fields and several other service persons at the Palaces such as Agha-i Dârusse’âde and others at the service of Sultans. Mahdhars are the round robins signed by the many nobles in a community and emphasize the importance of interaction between the citizens and the highest administrators in the Ottoman Empire. When the people were not happy with the local administrators, they prepared a report to submit directly to the Sultan or other high authorities of the administration. Of these round robins (called Mahzars in the Ottoman language), they are in Turkish, Arabic, and other languages used by local people in the wide geography of the Ottoman Empire. Some commonly signed documents are in rarely used languages, such as Serbian, Hebrew, or Greek, because the Ottoman administration did not force their citizens (Teb’a-yı ‘Othmani ) to use the Turkish language in their daily communications. Therefore, today, people rarely speak Turkish in Arab and Balkan countries. Using languages other than Turkish in documents was perhaps a demonstration of the understanding and respect of the Ottoman Administration toward the local languages, religious beliefs, and local cultures. Another collection of Arabic documents in the Ottoman Archives was Nâme-i Humâyûn, namely, Sultan’s letters and correspondence with the rulers of Muslim states. Among the Muslim states are the rulers of Fas (Maghrib), Oman, and Iran. The letters sent to the Ameer of Mecca were in Arabic, accompanied with a Turkish copy. Another important collection in this category was the Muhimme Defterleri (Divan records), which sometimes include the Arabic records, especially the orders sent to the governors of the Arab countries, for example, Egypt and Baghdad. Therefore, Egypt registrations (Muhimme records of Egypt) constitute a crucial source for our subject in this article. Arabic-speaking researchers can easily pursue their research work at the Ottoman Archive without difficulty. Documenting this rich cultural heritage will enable researchers should they undertake further studies.

Anahtar Kelimeler

Nâme-i Humâyûn (Sultans’ Letters), Waqfiyya (i.e., Waqf deeds), Mahzars (i.e., round robins), Muhimmah registers, (i.e., registers of Egyptian Council), Muradiye Complex at Manisa, Sultan Murad the third, Sultan Ahmad the first, Awqaf of chamberlain Canfeda Hatun, Coffee Beans, Customs Tax

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (COA) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinden naklen gelenler: TS.D.6947 aynı numarada bir asıl ve iki ek; TS.D.7004; TS.D.6938; TS.D.1345; TS.D.8949; TS.D.8996; TS.D.9094; TS.D.6959; TS.D.6956; TS.D.6957; TS.D.6963; TS.D.6965; TS.D.6967; TS.D.6971; TS.D.6975; TS.D.6935; TS.D.6934; TS.D.9886; TS.D.7334; TS.D.7335; TS.D.7336; TS.D.3588; TS.D.7371; TS.D.8459; TS.D.8426; TS.D.8385; TS.D.7435; TS.D.8077; TS.D.7872; TS.D.7509; TS.D.7870; TS.D.8914; TS.D.8905; TS.D.9709; TS.D.8654; TS.D.8640; TS.D.8591; TS.D.7900; TS.D.7354; TS.D.9490; TS.D.9704; TS.D.9638; TS.D.9834. google scholar
• 2. Arşiv Neşriyatı: Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi neşriyatı. google scholar
• 2. Arşiv Neşriyatı: Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi neşriyatı. Ancak bunların çoğunluğu bir eski dönemde yani Osmanlı Arşivi Başbakanlığa bağlı iken yapılmıştır: google scholar I. Mahmud-Nadir Şah Mektuplaşmaları; 3 Numaralı Nâme-i Humâyûn Defteri, İstanbul, 2014, Osmanlı Arşivi Dâire Başkanlığı, Yayın no: 136. google scholar
• 91 Numaralı Mühimme Defteri (Hicrî 1056), İstanbul, 2015, Osmanlı Arşivi Dâire Başkanlığı, Yayın no:140. Arşivde bulunan 400 ü aşkın Mühimme Defterinden 3,5,6,7,12,82,83 ve 85 numaralı defterler 1993-2002 yılları arasında yayınlanmıştır. google scholar
• Gök Kubbe Altında Birlikte Yaşamak, Ankara 2006, Osmanlı Arşivi Dâire Başkanlığı, numara: 77. google scholar
• 3. Arşivde değişik fonlarda bulunan Arapça Belgelerden metinde geçmiş olanlar google scholar
• COA.C.İKTS.4/180. (1255/1839 tarihli bu belge Mısır’da bulunan Kahve tüccarlarının Süveyş İskelesinde alınmakta olan gümrük vergisini artıran Mekke Emîri Şerifinden şikâyetlerini içermektedir. “Mahzar” şeklinde toplu imza ile sunulan bu şikâyetin Arapça nüshası makalemizin (Ekler) bölümünde sunulmaktadır. O dönemde yapılmış olan Türkçe tercümesi ise makale içinde sunulmuştur (bk.COA.İKTS.19/924 tarih; 1255/1839). google scholar
• Trablusgarb (Libya)dan doğrudan Padişaha gönderilmiş olan 1250/1834 tarihli “Mahzar”. COA.HAT.1267/49043. google scholar
• Medîne-i Münevvere’den gelmekte olan bu mahzar Feraşet belgesi sahibi olan kişinin vekili olan Seyyid Ahmed Es’ad Efendiden işini doğru yapmadığı dolayısıyla 55 civarında imza ile düzenlenmiş bir “Mahzar” halinde şikâyetlerini içeriyor; COA.Y.PRK.MK.1/77. Mahzar doğrudan Padişaha gönderildiği “Tecâsernâ bi’l-‘Arzı li’l-A’tâb el-Seniyye” ifadesinden anlaşılıyor. google scholar Devlet görevlisinin aldığı söylenen “Rüşvet” dolayısıyla şikâyet makamında düzenlenen 70’e yakın toplu imzalı belge. COA.A.MKT.MHM.4415/97. google scholar
• Arafat’tan Mekke-i Mükerreme’ye su temin eden isale hatlarında tamirât gerektiği ve bundan mütevellit Mekke’de su sıkıntısı yaşandığı dolayısıyla gönderilmiş olan “Mahzar” şeklinde “Bi’l-İbtihâl arz u İ’lâm” olunan belge. COA.TS.E.885/43. google scholar
• Sultan III. Murad’ın Manisa’da bulunan ve günümüzde “Murâdiye” olarak bilinen külliyenin vakfiyesi. İşbu vakfiye “Asıl” veya “Evvel” olarak bilinen vakfiye sûretinin ilk sayfasıdır. Bunun dışında aynı Arşiv numarası altında iki ek daha bulunmaktadır. COA.TS.D.6947 (Tescil tarihi 984/1576’dır). google scholar
• Makalede bahsi geçen Arafat-Mekke su isale hattı ile ilgili 1274/1857 tarihli Arapça yazma. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça yazmalar (Ay.6869). google scholar Yayınlanmış Kaynak Eserler google scholar
• Kutbuddîn el-Nehrevâlî, el-İ’lâm bi-A’lâmi Beytillâhi’l-Harâm, Kahire, Matbaatü’l-Osmâniyye, 1303. google scholar
• Ali b. Tâceddîn el-Sincârî, Menâ’ihu’l-Kerem bi-Ahbâri Mekke ve’l-Harem, (Eser 6 cilt olup değişik kişiler tarafından neşre hazırlanmıştır, ancak biz III. cildinden yararlandık) neşre hazırlayan Dr. Mâcide Faysal Zekeriyya, c.III. Mekke,1419/1998 (Bu ciltte 829-1037 yılları arası olaylar işlenmiştir. Dolayısıyla Osmanlı dönemi Mekke; I. Selim’den başlayarak IV. Muradın ilk senelerini içine alan bir dönemi anlatılır.). Bu bakımdan Semhûdî ve Nehrevâlî gibi kaynakların yanında toplayıcı bir değeri bulunmaktadır. Bir yazması da Topkapı Sarayında (TSMK.AY.6086 numarada) bulunmaktadır. google scholar
• İbrahim Peçevî, Tarîh-i Peçevî, 2 cilt, İstanbul, Matba’a-i ‘Âmire,1283. google scholar
• Mehmed Emînü’l-Mekkî, Hulefâ-i ‘İzâm-ı ‘Osmâniyye Hazretlerinin Haremeyn-i Şerîfeyndeki Âsâr-ı Mebrûre ve Meşkûre-i Humâyûnlarından, Derseadet, 1318. google scholar
• Nûreddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali el-Semhûdî (ö.911), Hulâsatü’l-Vefâ bi-Ahbâr-i Dâri’l-Mustafâ, (Bu eser daha çok Osmanlı devleti öncesi Haremeyn hâkimiyetinde bulunan Memlüklü dönemi ile ilgilidir. Ancak Haremeyn ile ilgili değerlendirmeleri önemlidir), çok yerde basıldığı gibi Türkçeye tercümesi de vardır, neşri için: (I-IV) cilt, Matba’atü’l-Se’âdet, Mısır, I. Baskı, 1373/1954; Mektebetü’l-‘İlmiyye, Medîne, 1392/1972; son olarak Muhammed el-Emîn tarafından yapılan tahkîkli neşri 1418/1998 yılında merhum Medine Evkaf Müdürü Seyyid Habib Mahmûd Ahmed finansmanı ile basılmıştır. Seyyid Habib Medine Evkaf Müdürü olmak hasebi ile şehirdeki tüm Osmanlı eserleri, ribatları onun yönetimine bağlı idi. Merhum Ali Ulvi Kurucu Bey de ona bağlı olarak Harem-i Nebevî’de bulunan Mahmûdiye kütüphânesi müdürü olarak ve tüm Osmanlı ribatları nâzırı olarak ona bağlı idi. Hepsinin ruhları şâd olsun. google scholar
• Haydar Çelebi Rûznâmesi, (Feridûn Bey, Münşe’âtü’-Selâtîn, I içinde). google scholar
• Evliya Çelebî Seyâhâtnâmesi, (I-IV) cilt., İstanbul İkdam Matbaası,1314. google scholar Araştırma ve İncelemeler google scholar Allouche, A. Osmanlı Safevî İlişkileri, Kökenleri ve Gelişimi (trc. A. Emin Dağ), İstanbul, 2001. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları ve Tahrir Defteri, (953/1546), İstanbul,1970. google scholar
• Barkan, Ö. L. “İstanbul Saraylarına ait Muhasebe Defterleri” Belgeler, IX/13, Ankara, 1979, 1-380. google scholar
• Betenûnî, Muhammed Lebîb, el-Rihletü’l-Hicâziyye, Kahire, t.y. google scholar
• Bilge, Mustafa L., “Aynizübeyde”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. IV, s. 279-80, İstanbul 1991. google scholar
• Bilge, Mustafa L., “Haseki’de Bayrampaşa Külliyesi Vakfiyesi”, Osmanlının izinde, Mehmet İpşirli Armağanı, İstanbul, 2013. google scholar
• Bilge, Mustafa L., “Sultanahmed Camii ve Külliyesinin Açılış Merasimi”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. Halil İbrahim Düzenli Ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.; İSAM, 2015. google scholar
• Bilge, Mustafa L., “Sultan I.Ahmed Han’a Ait Haremeyn’le İlgili Arapça Bir Vakfiye”, İslâm Tetkikleri Dergisi, 10, 1 (2020) , s.65-101. google scholar
• Bilge, Mustafa L., “Defterü’l-Surre el-‘Osmâniyye el-Şerîfe” adı altında Arşivde COA.EV.HMK.SR.d. 3806 numara ile kayıtlı bulunan 1253/1837 tarihli ve Safiye Sultana (ö.1014/1605) ait “Surre Defterinin” Arapçaya tercümesidir. I.Baskı, Dârü’l-Usûl el-‘İlmiyye, İstanbul, 2016. google scholar
• Bilge, Mustafa L., “Arabia in the work of Awliya Chalaby”, Studies in the History of Arabia, Vol. 1, Part 2 (1979), s. 213-227. google scholar
• Clifford, W. W., “Some Observations on the Course of Mamluk- Safavî Relations”, (908-922/1502-1516) Der Islam, 70/2, 1993, I-II, s.245-278. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Sultan I.Ahmed Devrinde Ka’be’nin tamiri” , Sanat Tarihi Araştırmaları dergisi, Sayı12, (1993-1994), s.37-38. google scholar
• Eyice, Semâvî, “Hafız Ahmed Paşa Camii ve Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. XV., s.85-87, İstanbul,1997. google scholar
• Faroqhi, Suraiya, Pilgrims & Sultans. The Hajj under the Ottomans. I.B. Tauris & Co Ltd., London-New York, 1994. google scholar
• Seyyid Bekir, el-Melâmih el-Coğrâfiyye li- Dürûb el-Hacîc, Cidde, 1981. google scholar
• Seyyid Muhammed el-Seyyid, “Deşîşe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.IX, s.214-5, İstanbul, 1994. google scholar
• Ünal, Sadettin, Kâmil Yaşaroğlu, Mustafa Uzun, “Kâ’be”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.24, s.14-26, İstanbul, 2001. google scholar