Proving Innocence: The Petitions of Scholars for Reinstating Molla Mehmed Masûm, The Qadi of Trikala

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 773 - 828, 30.09.2021

Hüseyin Örs Uğur Öztürk

Öz

In this article, we examin the petitions written by forty-one high-ranking scholar-bureaucrats and sheiks in 1007/1598 for the reinstatement of Molla Mehmed Masûm Efendi who was deposed before completing his term while he was the qadi of Trikala in 1006/1598. These petitions, which were written under the leadership of Hoca Sadeddin Efendi and had almost the same content, were given by Mehmed Dâğî, the sheikh of Murad III, to Valide Sultan Safiye Sultan, and probably she was asked to convey them to Mehmed III. Having been written in a period when the influence of the eunuchs and valide sultans increased in bureaucratic appointments which started with the appointment of Hoca Sadeddin Efendi as the head of the ulemâ by Murad III, these petitions are the interesting examples showing the bureaucratic and political change in the Ottoman Empire in the last quarter of the 16th century. In the article, the relations of Mehmed Dâğî, Safiye Sultan and Hoca Sadeddin, who led to write the petitions and to deliver them, are briefly discussed within the framework of the eunuchs and pashas of the period. Afterwards, the life of Molla Mehmed Masûm Efendi, about whom the petitions were written, is presented in general, in the light of the information from Hadāiq, the ruznamçes and the petitions. The last part of the article consists of a general evaluation of the petitions and the biographies of the people who wrote the petitions and the texts of the petitions.

Anahtar Kelimeler

Molla Masûm, Hoca Sadeddin Efendi, Sheikh Mehmed Dâğî, Safiye Sultan, Petition, Deposal

Masûmiyeti İspatlamak: Tırhala Kadısı Molla Mehmed Masûm’a Görevinin İâde Edilmesi İçin Yazılan Ulemâ Arzuhalleri

Öz

Bu makalede 1006/1598 yılında Tırhala kadısı iken görev süresi dolmadan azledilen Molla Mehmed Masûm Efendi’nin görevine iade edilmesi için devrin kırk bir üst düzey âlim-bürokrat ve şeyhi tarafından 1007/1598’de yazılmış arzuhaller incelenmektedir. Bu arzuhaller Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih 5427, 266b-268a varakları arasında yer almaktadır. Molla Mehmed Masûm Efendi’nin azlinden sonra Hoca Sâdeddin Efendi öncülüğünde yazdırılan ve çoğu içerik açısından birbirinin neredeyse aynı olan bu arzuhaller, III. Murad’ın şeyhi Mehmed Dâğî tarafından Valide Safiye Sultan’a sunulmuş ve muhtemelen Safiye Sultan’dan III. Mehmed’e iletmesi istenmiştir. III. Murad tarafından Hoca Sâdeddin Efendi’nin ulemânın başına getirilmesiyle başlayan ve bürokratik atamalarda harem ağaları ile hanım sultanların etkisinin giderek arttığı bir dönemde yazılan bu arzuhaller, XVI. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı İmparatorluğundaki bürokratik ve siyasal değişimi gösteren dikkat çekici numunelerdendir. Bu irtibatın yankılarını görmek amacıyla önce arzuhallerin yazım ve sunumunda etkili olan Hoca Sâdeddin, Mehmed Dâğî ve Safiye Sultan’ın hem kendi aralarında hem de dönemin harem ağaları ve paşaları çevresindeki ilişkileri kısaca ele alınacak; ardından hakkında arzuhal yazılan Molla Mehmed Masûm Efendi’nin hayatı Hadâik ile ruznamçe ve arzuhallerdeki bilgiler ışığında aydınlatılacaktır. Son kısımda ise arzuhallerin sunduğu bilgilerin değerlendirmesi, arzuhal yazanların hayat hikâyeleri ile arzuhal metinleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Molla Masûm, Hoca Sâdeddin Efendi, Şeyh Mehmed Dâğî, Safiye Sultan, Arzuhal, Azil

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan. “Müteferrika”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13.05.2021. https://islamansiklopedisi.org. tr/muteferrika
• Akpınar, Cemil. “Kefevî Hüseyin Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10.05.2021. https://islamansiklopedisi. org.tr/kefevi-huseyin-efendi
• Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Divan. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. Erişim 23.03.2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0
• Aktepe, M. Münir. “Esad Efendi, Hocazâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/esad-efendi-hocazade
• Akyıldız, Ali. Haremin Padişahı Valide Sultan: Harem’de Hayat ve Teşkilat. İstanbul: Timaş Yayıncılık, 2017.
• Alan, Ercan. Kadıasker ruznamçelerine göre XVII. yüzyılda Rumeli’de kadılık müessesesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2015.
• Altun, Mustafa. Devr-i Saltanat Valide Safiye Sultan. İstanbul: Libra, 2020.
• Avcı, Ülkü Pınar. “Unutulan Bir Gönül Eri: Şeyh Mehmed-i Dâğî”. Hacı Bektaş Velî Kültür Araştırmaları Dergisi 24 (Kış 2002) 17-22.
• Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Börekçi, Günhan. Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmed I (r. 1603-1617) and His Immediate Predecessors. Ohio State University, Doktora Tezi, 2011.
• Reşîdüddin Vatvat. Hazret-i Ali’nin Yüz Sözü Gül-i Sad-berg. çev. Hocazâde Abdülaziz Efendi. haz. Âdem Ceyhan. İstanbul: Buhara, 2011.
• Çağrıcı, Mustafa. “Bostanzâde Yahyâ Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16.05.2021 https:// islamansiklopedisi.org.tr/bostanzade-yahya-efendi
• Çörekçi, Semra. 17. yüzyıl başında Osmanlı ilmiye sistemi: Nuruosmaniye Kütüphanesi 4569/5 numaralı Ruznâmçe Defterinin transkripsiyonu ve tahlili. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Fleischer, Cornell H. Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. çev. Ayla Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Güleç, Hasan. “Ahîzâde Abdülhalim Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/ahizade-abdulhalim-efendi
• Hasan Beyzade Ahmed Paşa. Hasan Bey-Zade Tarihi: metin (926-1003/1520-1595). haz. Şevki Nezihi Aykut. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004.
• Hathaway, Jane. The Chief Eunuch of the Ottoman Harem: From African Slave to Power-Broker. Cambridge University Press, 2018.
• Heiderzadeh, Tafiqh. “İran Alimlerinin Osmanlı Devletine Gelişi ve Osmanlı Bilimine Katkıları”. çev. Aysu Albayrak. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 2 (1998), 211-242.
• Henry Lello, Babıâli Nezdinde Üçüncü İngiliz Elçisi Lello’nun Muhtırası. çev. Orhan Burian. Ankara: TTK, 1952.
• İpekten, Halûk. “Azmîzâde Mustafa Hâletî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/azmizade-mustafa-haleti
• İpşirli, Mehmet. “Ebülmeyâmin Mustafa Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/ebulmeyamin-mustafa-efendi
• İpşirli, Mehmet. “Ahîzâde Hüseyin Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/ahizade-huseyin-efendi
• İpşirli, Mehmet. “Çivizâdeler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18.05.2021. https://islamansiklopedisi.org. tr/civizadeler
• İpşirli, Mehmet. “Mehmed Efendi, Hocazâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-efendi-hocazade.
• Kaya, Bayram Ali. “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/yahya-efendi-zekeriyyazade
• Kaya, Nevzat. “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22.03.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/karacelebizade-abdulaziz-efendi
• Kul, Muhittin. “Tırhala Sancağı İdarecileri (1395-1600)”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi = Academic Journal of History and Idea 6/1 (2019). 216-251.
• Kumrular, Özlem. Haremde Taht Kuranlar: Nurbanu ve Safiye Sultan. İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Nev‘î - Divan - Tenkidli Basım. haz. Mertol Tulum ve M. Ali Tanyeri. İstanbul: İstanbul Ü. Edebiyat Fak. Yayınları, 1977.
• Nevizâde Atâyî. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fi tekmileti’ş-Şakâyık. haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Ocakaçan, Levent Kaya. Geç 16 ve erken 17.yy’da Osmanlı Devleti’ndeki patronaj ilişkilerinin Gazanfer Ağa örneği üzerinden Venedik belgelerine göre incelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi. İktisat Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2016.
• Oral, Ertuğrul. 993-994 (1585-1586) Tarihli Rumeli Kadıaskeri Ruznamesi. İstanbul: İÜEF. Mezuniyet Tezi, 1980.
• Öngören, Reşat. “Osmanlılar’da Devlet Ricali-Meşayih Münasebetlerinin Boyutlarını Gösteren Yeni Bir Kaynak: Âli’nin Şeyh Mehmed-i Dâğî ile Alakalı Menakıbı”. İslam Araştırmaları Dergisi 1 (1997), 107-113.
• Özcan, Abdülkadir. “Dukakinzâde Ahmed Paşa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/dukakinzade-ahmed-pasa
• Özcan, Tahsin. “Molla Arap”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11.05.2021. https://islamansiklopedisi.org. tr/molla-arap
• Selânikî Mustafa Efendi. Târîh-i Selânikî. 2 C. Hazırlayan: Mehmet İpşirli. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1989.
• Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1573-1576. 2 C. çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Şeker, Mehmet. Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâ‘idü’n-Nefâ’is fî Kavâ’ıdi’l-Mecâlis. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Şeyhî Mehmed Efendi. Vekāyiu’l-fuzalâ. 4 C. haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Şimşek, Selami. “Avrupa ile Asya Arasında Önemli Bir Geçiş Noktası Gelibolu’da Tarîkatlar ve Tekkeler = Orders and Dervish Lodges in Gallipoli in the Cross Road of Europe and Asia”. Konya: Türkiyat Araştırmaları Dergisi 22 (2007), 269-273.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Tezcan, Baki. The Second Ottoman Empire: Political and. Social Transformation in the Early Modern World. New York: Cambridge University Press, 2010.
• Turan, Şerafettin. “Hoca Sâdeddin Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 25.05.2021. https://islamansiklopedisi. org.tr/hoca-sadeddin-efendi
• Tüfekçioğlu, Muhammet Selman. Ahizade Abdülhalim Efendi’nin el-Fark Beyne’l-Müddei ve’l-Müddea Aleyh Risalesinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Unan, Fahri. “Mevleviyet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27.05.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ mevleviyet
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ganîzâde Mehmed Nâdirî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15.05.2021. https:// islamansiklopedisi.org.tr/ganizade-mehmed-nadiri
• Yiğit, Osman. Topkapı Sarayı Müzesi arşivi 34 numaralı Filori Defteri (Değerlendirme-Transkripsiyon). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2018.