The Development of the Logical Conception of the Right of Izmirli Ismail Haqqi

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 699 - 722, 30.09.2021

Hande Nur Bozbuğa

Öz

Izmirli Ismail Haqqi (1869-1946) was a thinker who lived in the last years of the Ottoman Empire and the first years of the Turkish Republic. Numerous studies have investigated his life and scientific personality. He wrote about various fields of Islamic thought. An essential aspect of his versatile personality is his understanding of logic. His works Mi‘yâru’l-ulûm, Ilm-i mantık, Mantık-ı tatbîkî veya fenn-i esâlib, Mantık-ı tatbîkî yahut fenn-i üslûb, Felsefe Dersleri and Fenn-i menâhic are related to the field of logic. The main argument of our study was that there is a development in Izmirli’s conception of logic from classical to modern, or in Izmirli’s words, from old to new. He argued that Aristotelian logic could be combined with new logic studies of science in the west in the modern period. Another issue discussed in this study is the lithographed copyright of his three volumes of logic, method, and metaphysics in library records, which has not been referenced so far. Our claim here is that one of these studies, whose publication place and date are unknown, Ilm-i mantık, was later copyrighted as Felsefe Dersleri, whereas Mantık-ı tatbîkî was later copyrighted as Fenn-i menahic by Izmirli. The comparison of the content of the works reveals that the systematic and content almost completely overlap, thus supporting our claim.

Anahtar Kelimeler

Formal logic, Applied logic, Menahic, Uslub, Methodology

İzmirli İsmail Hakkı’nın Mantık Tasavvurunun Gelişimi

Öz

İzmirli İsmail Hakkı (1869-1946), Osmanlı Devleti’nin son yılları ile Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaşamış bir düşünürdür. Hayatı ve ilmi kişiliği üzerine pek çok çalışma hazırlanmıştır. İslâm düşüncesinin çeşitli alanlarına dair teliflerde bulunmuştur. Onun bu çok yönlü kişiliğinin önemli bir yönünü de mantık anlayışı temsil etmektedir. Mantık alanına dair Mi‘yâru’l-ulûm, İlm-i mantık, Mantık-ı tatbîkî veya fenn-i esâlib, Mantık-ı tatbîkî yahut fenn-i üslûb, Felsefe Dersleri ve Fenn-i menâhic isimli eserlerinden bahsedilebilir. Çalışmamızın temel iddiası, İzmirli’nin mantık tasavvurunda, İzmirli’nin değişiyle, eski ile yeniyi mezceden bir bakış açısı olduğunu söyleyebiliriz. O, Aristo mantığının modern dönemde yeni Batılı mantık araştırmalarıyla mezcedilebileceğini düşünmüştür. Bir diğer tartışılacak mesele, İzmirli’nin, hakkında bugüne kadar yapılmış çalışmalarda bir referans almamış ve kütüphane katalog kayıtlarında üç cüz’den müteşekkil olan, sırasıyla mantık, yöntem ve metafizik konularına dair taşbaskı halde bulunan telif üzerinedir. Kütüphanelerde İlm-i mantık olarak kayda geçen ve nüshaları bulunan el yazması veya taş baskı eserin, sonradan basılan Felsefe Dersleri isimli eserinin adeta taslağı şeklinde bir ön çalışma olduğu,, yine aynı şekilde Mantık-ı tatbîkî ismiyle nüshaları bulunan yazma/taş baskı eserin, sonradan basılan Fenn-i Menâhic isimli eserinin taslağı şeklinde bir ön çalışma olduğu tespitidir. Eserlerin içeriği karşılaştırıldığında sistematiği ve muhtevası neredeyse tamamen örtüşmekte olduğunun görülmesi, bu iddiamızı kuvvetlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mantık-ı sûrî, Mantık-ı tatbîkî, Menahic, Üslûb, Metodoloji

Kaynakça

• Akseki, Ahmet Hamdi. “Hocam İzmirli İsmail Hakkı”. Yeni Selamet, 3/6-74. 16 Şubat 1949.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Ulemâsı. İstanbul: Zafer Matbaası, 1980.
• Birinci, Ali. “İzmirli İsmail Hakkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/530-536. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Çetinkaya, Bayram Ali. İsmail Hakkı İzmirli ve Felsefe. Ankara: Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1999.
• Çetinkaya, Bayram Ali. İzmirli İsmail Hakkı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Çetinkaya, Bayram Ali. Izmirli ISmail Haqqi His Life, Works and Views. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Ebherî, Esîrüddin el-. Îsâgûcî. Dârülhilâfetilâliye: Matbaa-i Âmire, 1315/1897. Hizmetli, Sabri. İsmail Hakkı İzmirli: 1868-1946. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Hizmetli, Sabri. La Vie etles Oeuvres d’Izmirli Ismail Haqqi. Paris: Sorbonne Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1976.
• Hizmetli, Sabri. Les Idées Theologiques d’Ismail Hakkı Izmirli (1868-1946) Dans Le ‘Yeni İlm-i Kalâm’. Paris: Sorbonne Üniversitesi, Doktora Tezi, 1979.
• Kapancı, Tahir Osman. İsmail Hakkı İzmirli’nin Kelam İlmine Katkıları. Ankara: Gazi Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, İstanbul: Risale Yayınları, 1987.
• Karadeniz, Osman. “İzmirli’nin Din-Hikmet Anlayışı ve ‘Din-i İslâm ve Din-i Tabîî’ Adlı Eseri”. İzmirli İsmail Hakkı (Sempozyum: 24-25 Kasım 1995). haz. Mehmet Şeker, Adnan Bülent Baloğlu. 77-92. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Köz, İsmail. “Modern Mantık Düşüncesinde Mantık Çalışmaları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/135-169, 2002.
• İzmirli, Celâleddin. İzmirli İsmail Hakkı’nın Hayatı, Eserleri, Dinî ve Felsefî İlimlerdeki Mevkîi. İstanbul: Hilmi Kitabevi, 1946.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Felsefe Dersleri. Dersaâdet: Hukuk Matbaası, 1330/1914. İzmirli, İsmail Hakkı. Fenn-i menâhic. Dersaâdet: Hukuk Matbaası, 1329/1911.
• İzmirli, İsmail Hakkı. İlm-i mantık. Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi. Seyfettin Özege Kataloğu, no. 0132093, yer no. 20267.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Mantık-ı tatbîkî yahut fenn-i üslûb. b.y., 1/1329, Süleymaniye Kütüphanesi İ. İ. H. Bölümü, dr no. 3746.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Mantık-ı tatbîkî veya fenn-i esâlib. b.y., 2/t.s., Atatürk Kütüphanesi Seyfettin Özege Kataloğu. Kayıt no. 6235.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhassalü’l-kelâm ve’l-hikme. İstanbul: Evkâf Matbaası, 1336/1920.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhassal: Yeni Kelâm İlmine Giriş. haz. sad. Refik Ergin. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2014.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhtasar felsefe-i ûlâ. İstanbul: Hukuk Matbaası, 1329/1911.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhtasar mâ ba‘de’t-tabîa. Dârülfünûn-i Osmanî Edebiyat şubesi üçüncü sınıf derslerinden. İstanbul, b.y., 3/t.s., Erzurum, Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Seyfettin Özege Kataloğu, db. no. 013209, yer no. 24821.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Mi‘yâru’l-ulûm. İstanbul: Dersaâdet Matbaası, 1315/1897.
• Öner, Necati. “Profesör Nusret Hızır”, Doğu Batı, 3/12. 65-73. Ağustos, Eylül, Ekim 2002.
• Öner, Necati. Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı. Ankara: A.Ü.İ.F. Yayınları, 1967.
• Öner, Necati. “Tanzimattan Sonra Türkiye’de İlim ve Mantık Anlayışı II”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/131-177. 1958-1959.
• Sabra. Abdelhamid I. “Avicenna on the Subject Matter of Logic”. The Journal of Philosophy, 77/746-746. 1980.
• Sedâd, Ali. Mîzânu’l-Ukûl fi’l-mantık ve’l-usûl. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 1303.
• Sedâd, Ali. Mîzânu’l-ukûl: Mantık ve Matodoloji. haz. İbrahim Çapak, Harun Kuşlu, Metin Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015. Selçuk, Remziye. İsmail Hakkı İzmirli’de Tasavvur Mantığı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 2019.
• Türker Küyel, Mübahat. Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1990.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Tanzimattan Sonra Mantık Hareketleri”. Edebiyat Fakültesi Tarih Mecmuası. sayı: 1/37-51. Mayıs 1934.
• Üstündağ, Selman. İzmirli İsmail Hakkı’nın Mi‘yâru’l-ulûm İsimli Eserinin Latinizasyonu ve Mantık Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.