Bilimlerin Sayısını Çoğaltmak: Bilimler Tasnifinin Mantıkî/Burhanî Temelleri ve Bilimlerin Birbirinden Ayrışması

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 1, 29 - 54, 30.03.2022

Eşref Altaş

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1047425

Öz

Bu makale, klasik bilimler sınıflamasının burhanî temellerine odaklanmaktadır. Bu çerçevede öncelikle bütün varlığın tek bilimle kuşatılmasının imkansızlığından kaynaklanan öğrenme zorluğuna dikkat çekilerek bilimler tasnifinin eğitimsel temeli açığa çıkarılmıştır. Ardından tasnifin ontolojik ve epistemolojik temellerine işaret edilerek en genel anlamıyla bilimlerin taksimi verilmiştir. Ardından özellikle İbn Sînâ bakış açısından bilimlerin önce ve sonra, üstün ve aşağı, üst ve alt diye nitelenmelerinin gerekçesi ve ölçütleri üzerinde durulmuştur. Bilimlerin konu ve meseleleri arasındaki genellik-özellik ilişkisine bağlı olarak ortaya çıkan bütün-parça bilimler, aslî-ferî bilimler, tümel-tikel bilimler şeklindeki ayrımların burhanî arka planı ortaya çıkarılmıştır. Bilimlerin konuları itibariyle birbirinden nasıl ayrıştıkları, bilimlerin yöntemleriyle ayrışmalarının mümkün olup olmadığı, aynı konuyu ele alan iki farklı bilimin mümkün olup olmadığı gibi bilim tasnifi ve hiyerarşisini ilgilendiren sorunlar tartışılmıştır. Bilimlerin konularının cins, tür, sınıf ve bunlara eklenen kayıtlarla nasıl çoğaltıldığının burhanî temeli üzerinde durulmuş, bilimlerin konusal birliğinin hükmî ve hakiki olmasının anlamı incelenmiştir. Makalede ayrıca bilimlerin taksiminin aklî, itibarî ve istikraî bir taksim olup olmadığı tartışılarak bilimlerin sayısının çoğaltılmasının imkanına dikkat çekilmiş, bilimlerin konularının sınırlanmasının zorunluluk içermediği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İbn Sînâ, bilimler tasnifi, bilimlerin konuları, aslî ve ferî bilimler, tümel ve tikel bilimler

Increasing the Number of Sciences: Logical Foundations of the Classification of the Sciences and the Separation of the Sciences

Öz

This paper focuses on the apodictic foundations of the classical sciences’ classification. First of all, within this framework, the educational basis of the classification of sciences is revealed by drawing attention to the difficulty in learning arising from the impossibility of encompassing the entirety of existence within a single science. Then, the ontological and epistemological foundations of the classification are pointed out and the division of sciences in the most general sense is given. Particularly from Ibn Sînâ’s perspective, the rationale and criteria for qualifying sciences as being “before” and “after,” superior and inferior, up and down are emphasized. The apodictic background of the distinctions in the form of whole–partial sciences, primary-secondary sciences, universal-particular sciences, which all emerged depending on the generality-specificity relationship between the subjects and issues of sciences, is revealed. Problems related to the classification and hierarchy of science, such as how sciences differ from each other in terms of their subjects, whether it is possible to separate sciences from their methods, and whether it is possible to have two different sciences dealing with the same subject, are discussed. The demonstrative basis of how the subjects of the sciences are reproduced with genus, species, class, and the records added to them is emphasized, and the meaning of the thematic unity of the sciences conceptualized as being legal and genuine are examined. The paper also discusses whether the division of sciences is a rational, nominal, and inductive, drawing attention to the possibility of increasing the number of sciences, and it concludes that there is no necessity for a limitation on the subjects of the sciences.

Anahtar Kelimeler

Ibn Sînâ, classification of sciences, subjects of sciences, primary and secondary sciences, universal and particular sciences

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin İlimler Ansiklopedisi: Câmi’u’l-ulûm ya da Hadâiku’l-envâr”. İlimleri Sınıflamak İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi, ed. Mustakim Arıcı. 93-144. İstanbul: Klasik, 2019. google scholar
• Arıcı, Mustakim. “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürleri”. İlimleri Sınıflamak İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi, ed. Mustakim Arıcı. 38-42. İstanbul: Klasik, 2019. google scholar
• Aristoteles, İkinci Çözümlemeler, çev. Ali Houshiary. İstanbul: YKY, 2005. google scholar
• Bakar, Osman. Classification of Knowledge in İslam, Kuala Lumpur, 1992. google scholar
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-Cem‘ beyne re’yeyi’l-hakîmeyn, thk. Albert Nasri Nadir. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 2. bs., 1968. google scholar
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu’l-Burhân. trc. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik, 2008. google scholar
• İbn Rüşd. İkinci Analitiklerin Orta Şerhi: Telhîsu Kitâbi’l-Burhân. nşr. ve trc. Hacı Kaya. İstanbul: Klasik, 2015. google scholar
• İbn Rüşd. Şerhu Kitâbi’l-Burhân li-Aristoteles. thk. Abdurrahman Bedevi. Kuveyt: el-Meclisü’l-Vatanî li’s-Sekâfeti ve’l-fünûn ve’l-âdâb,1984. google scholar
• İbn Sînâ. “Fi’l-ecrâmi’l-ulviyye”. Resâil fi’l-hikme ve’t-tabiiyyat. Kostantiniyye: Matbaatü’l-Cevâib, 1298. google scholar
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: İkinci Analitikler Burhan. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006. google scholar
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa: Mantığa Giriş Medhal. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013. google scholar
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa: Metafizik I. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004), I/ 13-14 (31). google scholar
• İbn Sînâ. Mantıku’l-meşrikıyyin: el-Kasidetü’l-müzdevice fi’l-mantık. tsh ve nşr.: Muhyiddin el-Hatib - Abdüfettah el-Fetlan. Kum: Ayetullahi’l-Uzma el-Mar‘aşî, 2. bs., 1405. google scholar
• İbn Sînâ. Sofistik Deliller: Safsata, trc. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006. google scholar
• İbn Sînâ. Uyûnü’l-hikme. thk. Abdurrahman Bedevi. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûât, 2. bs. 1980. google scholar
• İbnü’l-Ekfânî. İrşâdü’l-kâsıd ilâ esnâ’l-makâsıd fî envâi’l-ilim. thk. Abdülmunim Muhammed Ömer. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1990. google scholar
• Kannevcî, Sıddik Hasan. Ebcedü’l-ulûm, Dımaşk: Menşûrâtü Vizâreti’s-Sekâfeti ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, 1978. google scholar
• Kaya, M. Cüneyt. “Ibn Smâ’nın Kitâbu aksâmi’l-hikme ve tafsîlihâ’sı: Tahkik ve Tercüme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/1 (2020), 1-40. google scholar
• Kuşlu, Harun. “Ebû Bişr Mettâ’dan İbn Sînâ’ya Mantığın Konusu: Söz ve Lafızlar mı Yoksa İkinci Makul Anlamlar mı?”, İslam Araştırmaları Dergisi 42 (2019), 1-28. google scholar
• Molla Sadra. Şerh ve ta‘likai Sadri’l-Müteellihin ber İlahiyyat-ı Şifa şeyhü’r-reis Ebû Ali Hüseyin İbn Sînâ, tsh. thk. Necefkuli Habibi. 2 Cilt. Tahran: Bünyad-ı Hikmet-i İslami Sadra, 1382 hş. google scholar
• Musametov, Bakhadir. Sınırda Durmak: İslam Felsefe-Bilim Tarihinde Metabasis Sorunu. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021. google scholar
• Nerakî, Muhammed Mehdî b. Ebû Zer Kâşânî. Şerhu’l-İlahiyyât min Kitâbi’ş-Şifâ, zir-i nazar: Mehdi Muhakkık. Tahran: Müessese-i Mütâlaât-ı İslâmî Dânişgâh-ı McGill Şube-i Tahran, 1986/1365. google scholar
• Odabaş, Ömer. İbn Sînâ’da Bilimsel Yönteme Giriş Konu İlke ve Mesele. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021. google scholar
• Özturan, Mehmet. “Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Risâle fî taksîmi’l-ilm Adlı Eserinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. Nazariyat Islâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (Nisan 2015), 101-138. google scholar
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyuboğlu - M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999. google scholar
• Râzî, Fahreddin, el-Erba‘în fî usûliddîn, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ (Kahire: Mektebetü’l-Külliyyati’l-Ezheriyye, 1985), I/23-25. google scholar
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987. google scholar
• Râzî, Fahreddin. Şerhu Uyûni’l-hikme. 3 Cilt. Tahran: Müessesetü’s-Sadık, 1373 hş. google scholar
• Sadrüşşerîa. et-Tavzîh ala’t-Tenkîh, 2 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-hayriyye, 1306. google scholar
• Şenel, Cahit. “İbnü’l-Ekfânî’nin İrşâdü’l-kâsıd’da İlimler Sınıflandırması”. İlimleri Sınıflamak İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi, ed. Mustakim Arıcı. Xx-xxx. İstanbul: Klasik, 2019. google scholar
• Şîrâzî, Kutbüddîn. et-Tuhfetü’s-Sa‘diyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 3649. google scholar
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. el-Livâü’l-merfû‘ fî hall-i mebâhisi’l-mevzu: İlimlerde Konu, İlke ve Meseleler - Felsefe ve Kelamda Konu Tartışmaları, thk. ve çev. Eşref Altaş. İstanbul: İlem Yayınları, 2022. google scholar
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. Miftâhü’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûâti’l-ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985. google scholar
• Taştekin, Sümeyye. Klasik Mantıkta Tam Tanım ve İmkanı, Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. google scholar
• Teftâzanî, Sa‘düddin. et-Telvîh. 2 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-hayriyye, 1306. google scholar
• Tehânevî, Muhammed b. A‘lâ. Mevsûatu Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm, ed. Refik el-Acem; thk. Ali Dahruc; çev. Corc Zeynati - Abdullah Halidi. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996. google scholar
• Yûsî, Ebü’l-Mevâhib el-Hasen b. Mes‘ûd. el-Kânûn fî ahkâmi’l-ilm ve ahkâmi’l-âlim ve ahkâmi’l-müteaallim, thk. Hamîd Hamanî. b.y. Matbaatü Şâletü’r-Rabat, 1998. google scholar