The Possibility of Fiqh Education in the Khutbas (Particularly in the Usage of Fatwa)

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 1, 369 - 395, 30.03.2022

Abdullah Sacid Öksüz

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.959810

Öz

The practice of khutba before the Friday prayer is one of the Irshad tools that contribute significantly to the accumulation of religious knowledge for individuals owing to the fact that khutbas can reach out to a large part of society. However, khutbas are also made available to the public through publications such as independent books, journals, and newspapers. The research concerning the Friday khutbas demonstrates that society has questions/problems related to the fiqh among the religious issues. Through the application of the Fatwa Line, the society conveys these questions to the Muftiate or directly to the High Board of Religious Affairs. A component that reflects the faith in the Presidency of Religious Affairs, and the High Board, is the academic efforts to provide a timely response to these questions. In this study, we sought to survey the research and literature concerning the khutba service of the Presidency of Religious Affairs in the aspects of fiqh. However, in the process of developing the contents of khutba, we discovered the sectors in which the expectations of society are directed within the discipline of fiqh. Therefore, we address the relationship between the fatwa, which is described as the response to the religious questions, and the catechization. We also address the possibility of using the fatwas in khutbas as a tool of instruction in fiqh. Concerning the practical elements of our study, we discovered that among the content of the khutbas given in 2019, no usage of fatwas was included. In this study, we highlight the fatwas, which can be accessed on the website of the High Board and can be seen as a response to the questions of society, as these fatwas are in the same context of the content of the khutbas delivered in 2019. We concluded the study with our assessment of the subject matter.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Fiqh Education, Khutba, Fatwa, Irshad

Hutbelerde Fıkıh Eğitiminin İmkânı (Fetva Kullanımı Özelinde)

Öz

Cuma namazı öncesindeki hutbe uygulaması, toplumun büyük bir kısmına ulaşma imkânı sunan, bu açıdan insanların dini bilgi birikimine önemli katkılar sağlayan irşad vasıtalarından biridir. Hutbeler cuma günleri dışında da örneğin müstakil kitaplar, dergi ve gazete gibi yayınlar üzerinden toplumun istifadesine sunulmuştur. Özellikle cuma hutbeleri ile ilgili yapılan araştırmalar, toplumun dini meseleler arasında en çok fıkıhla ilgili soru(n)larının olduğunu göstermektedir. Toplum bu soruları, Alo Fetva uygulamasıyla müftülüklere veya doğrudan Din İşleri Yüksek Kurulu’na havale etmektedir. Soruların ilmi heyet tarafından usulüne uygun olarak cevaplanmaya çalışılması, genelde Diyanet İşleri Başkanlığı’na ve özelde de Kurul’a olan güveni gösteren unsurlardandır. Çalışmamızda Diyanet İşleri Başkanlığı’nın hutbe hizmetlerine yönelik araştırmalar ve bunlarla ilgili değerlendirmeler, fıkıh alanına giren yönleriyle incelenmeye çalışılmıştır. Bundan sonra hutbe içeriklerinin oluşumunda toplumun fıkıh ilminin kapsamına giren beklentilerinin yoğunlaştığı alanlar tespit edilmiştir. Dini meselelere verilen cevap şeklinde tanımlanan fetvanın eğitim-öğretim yöntemlerinden olan soru-cevap metodu ile ilişkisi kurulmuş ve hutbelerde fıkıh öğretim aracı olarak fetvaların kullanım imkânı ele alınmıştır. Çalışmamızın pratik yönüne işaret etmek üzere 2019 yılı hutbelerinin içeriğini incelediğimizde fetva kullanımlarına yer verilmediği görülmüştür. Çalışmamızda mezkûr yıldaki hutbe içerikleriyle uyumluluk arz eden ve toplumun sorularına cevap mahiyetindeki Kurul web sayfasında yer alan fetvalara işaret edilmiş ve ayrıca bu hususla ilgili değerlendirmeler yapılarak çalışmamız sonlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Eğitimi, Hutbe, Fetva, İrşad

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001. google scholar
• Akgün, Vahdettin. “Diyanet Gazetesinde Yayınlanan Hutbe Konuları”. Diyanet İlmi Dergi XXX/2 (1994), 77-94. google scholar
• Akseki, Ahmed Hamdi. Yeni Hutbelerim. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği, 1936. google scholar
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 12. Basım, 2011. google scholar
• Arar, Osman. 2007-2011 Yılları Arasındaki Çorum İl Müftülüğü Din Görevlilerince Hazırlanan Hutbelerdeki Hadislerin Tahrici. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Arslan, Halil. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Din Algısı: 1972 ve 2011 Yılları Cuma Hutbeleri Örneği. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015. google scholar
• Aslantaş, Ahmet. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Tahriç ve Tenkidi (20012005). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009. google scholar
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Atar, Fahrettin. “İftâ Teşkilâtının Ortaya Çıkışı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 3 (1985), 19-48. google scholar
• Baktır, Mustafa. “Hutbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/425-428. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. google scholar
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985. google scholar
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahîhü’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavkı’n-Necât, 1422. google scholar
• Bulut, Mehmet. “Başkanlığın Hutbe Kitapları: ‘Yeni Hutbelerim’ ve Diğerleri”. Diyanet Aylık Dergi 346 (2019), 30-33. google scholar
• Celfin, İsmail. Din Toplum İlişkisi Bakımından Cuma Hutbeleri 2012-2014 Çağlayancerit Örneği. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016. google scholar
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405. google scholar
• Coşar, İsmail. Minberden Müminlere (1-2-3). Ankara, 1974. google scholar
• Çağrıcı, Mustafa. “Metropoli İl Müftülüklerince Yürütülen Din Hizmetleri -İstanbul Örneği-”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007). ed. Mehmet Bulut. II/476-494. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008. google scholar
• Çakır, Şule. Diyanet’in Din Algısında Tasavvuf. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Çeker, Orhan. “İfta ve Bir Fetva Defteri Örneği”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1996), 35-53. google scholar
• Çiçek, M. Halil. “Hutbelerde Yapısal Bir Değişiklik Önerisi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2013), 1-18. google scholar
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Bir Fetva Belirleme Yöntemi Olarak Heyet İçtihadı ve İslam Dünyasında Bu Amaçla Kurulan Fıkıh Meclisleri”. Bilimname : Düşünce Platformu 28 (Ocak 2015), 311-342. google scholar
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva Siyaseti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi XIII/25-26 (2015), 37-74. google scholar
• Dağcı, Şamil. “Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarına Fetva Konseptinde Bir Yaklaşım”. Diyanet İlmi Dergi XXXVIII/4 (2002), 5-20. google scholar
• Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. “2019 Yılına Ait Hutbeler”. Erişim 18 Haziran 2021. https://dinhizmetleri. diyanet.gov.tr/Documents/2019%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Hutbeleri.pdf google scholar
• Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. “Din Hizmetleri Raporları”. Erişim 29 Haziran 2021. https://dinhizmetleri. diyanet.gov.tr/sayfa/384 google scholar
• Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Din Hizmetleri Raporu 2017. Diyanet İşleri Başkanlığı, 2019. google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Aile Hayatı Fetvaları”. Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Ana-Konu-Detay/34/aile-hayati? enc=AHA%2bHk6MQxWJ6yi80nKvBA%3d%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Borçlanarak Hacca Gitmek Doğru Mudur?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul. diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/559/borclanarak-hacca- gitmek-dogru-mudur-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxX Rn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Hac İbadetinin İfası İçin Nisap Miktarı Mala Sahip Olma Şartı Var Mıdır?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap- Ara/556/hac-ibadetinin-ifasi-icin-nisap-miktari-mala-sahip-olma-sarti-var-midir-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Hac ve Umre Fetvaları”. Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/ Ana-Konu-Detay/29/hac-ve-umre? enc=AHA%2bHk6MQxWJ6yi80nKvBA%3d%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “İmkân Bulup Kâbe’yi Gören veya Umre Yapan Kişiye Hac Farz Olur Mu?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap- Ara/555/imkan-bulup-kabe-yi-goren-veya-umre-yapan-kisiye-hac-farz-olur-mu-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “İntihar Edenin Cenaze Namazı Kılınır Mı?” Erişim 10 Nisan 2021. https://kurul. diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/348/intihar-edenin-cenaze- namazi-kilinir-mi-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMx XRn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kandillerde Oruç Tutmak İsteyen Kişi, Kandil Gecesinin Olduğu Günde Mi, Bir Gün Sonrasında Mı Oruç Tutmalıdır?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/471/ kandillerde-oruc-tutmak-isteyen-kisi--kandil-gecesinin-oldugu-gunde-mi--bir-gun-sonrasinda-mi-oruc- tutmalidir google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kandillerde Oruç Tutmayla İlgili Dini Bir Gereklilik Var Mıdır?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap- Ara/470/kandillerde-oruc-tutmayla-ilgili-dini-bir-gereklilik-var-midir-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kürtaj Yaptırmak Caiz Midir?” Erişim 19 Nisan 2021. https://kurul.diyanet.gov. tr/Cevap-Ara/999/kurtaj-yaptirmak-caiz-midir-? enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn5PJ8DgFEAoa2xtN uyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Organ Bağışı Caiz Midir?” Erişim 15 Nisan 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/ Cevap-Ara/993/organ-bagisi-caiz-midir google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Ötanazi Caiz Midir?” Erişim 19 Nisan 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/992/otanazi-caiz-midir-? enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Taşıyıcı Annelik Uygulaması ve Böyle Bir Yolla Doğan Çocuğun Annesi, Nesebi, Mirası, Mahremiyeti ve Velayetinin Dini Hükmü Hakkında”. Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/4482/tasiyici-annelik-uygulamasi-ve-boyle-bir-yolla-dogan-cocugun-annesi-- nesebi--mirasi--mahremiyeti-ve-velayetinin-dini-hukmu-hakkinda?enc=QisAbR4bA-kZg1HImMxXRn2t8ij%2beDtMkJdRGirgyeb8%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Tüp Bebek Yönteminde Başkasına Ait Sperm, Yumurta, Embriyo veya Rahmin Kullanılması Caiz Midir?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/38216/tup-bebek-yonteminde-baskasina-ait-sperm--yumurta--embriyo-veya-rahmin-kullanilmasi-caiz-midir-? enc= QisAbR4bAkZg1HImMxXRn2t8ij%2beDtMkJdRGirgyeb8%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Üç Ayların Dindeki Yeri ve Bu Aylarda Oruç Tutmanın Hükmü Nedir?” Erişim 30 Haziran 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap- Ara/469/uc-aylarin-dindeki-yeri-ve-bu-aylarda-oruc-tutmanin-hukmu-nedir-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn5PJ8DgFEAoa2xtNuyterRk%3d google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu. “Zekât Âyetinde Geçen ‘Fî Sebîlillah’ın Kapsamına Okullar, Kur’an Kursları, Camiler ve Benzeri Hayır Kurumları Girer Mi?” Erişim 18 Nisan 2021. https://kurul.diyanet.gov.tr/ Cevap-Ara/440/zekat-ayetinde-gecen--fi-sebilillah-in-kapsamina-okullar--kur-an-kurslari--camiler-ve-benzeri-hayir- kurumlari-girer-mi- google scholar
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Türkiye’de Dini Hayat Araştırması. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2014. google scholar
• Diyanet İşleri Başkanlığı. “VI. Din Şurası Kararları”. Erişim 22 Ekim 2020. https://dosya.diyanet.gov.tr/ EAPDosya/EAPEtkinlikDosya/7de52e27-c58c-495b-9669- 58dba51f4bc4.pdf google scholar
• Doğan, Lütfi. “Başlarken”. Diyanet Gazetesi (22.11.1968). google scholar
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”. Dinî Araştırmalar I/2 (1998), 5-51. google scholar
• Emre, Mehmed. Büyük Hutbe Kitabı. İstanbul: Çile Yayınları, 4. Basım, 1979. google scholar
• Ercan, Ahmet. Diyanet İşleri Başkanlığının 2017 Yılında Yayımladığı Cuma Hutbelerinin Tefsir İlmi Açısından Tahlili. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Görgülü, Hasan Ali. “Hz. Peygamber’in Hutbede İzlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uygulamaları”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 [Rektör Prof. Dr. Hasan Gürbüz’e Armağan] (1996), 171-235. google scholar
• Güran, Kemal. “Müslüman Bir Toplumun Aydınlatılmasında Cuma ve Bayram Hutbelerinin Önemi”. Din Şûrası (Sempozyum) I/ (2003), 486-500. google scholar
• Güzelyazıcı, Abdurrahman Şeref. Fatih Minberinden Müminlere Hutbeler. 2 Cilt. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2010. google scholar
• Güzelyazıcı, Abdurrahman Şeref. Müminlere Hutbeler. 2 Cilt. İstanbul, 1966. google scholar
• Habertürk. “Cuma Hutbesi 31 Mayıs 2019”. Erişim 25 Ekim 2020. https://www.haberturk.com/cuma-hutbesi-31-mayis-2019-diyanet-isleri-nden-trafik-kurallari- uyarili-cuma-hutbesi-2480785 google scholar
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992. google scholar
• İbnu’l-Hümâm, Kemâlüddin Muhammed b. Abdulvâhid. Fethu’l-Kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2003. google scholar
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1412/1992. google scholar
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb. el-Müfredat fî garibi’l-Kur’ân. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem, ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412. google scholar
• Karadaği, Ali Muhyiddin el-. İctihad ve Fetva. çev. Mustafa Bülent Dadaş. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2019. google scholar
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Hanefî. Bedâiu’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986. google scholar
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdâd: Mektebetü’l-müsennâ, 1941. google scholar
• Keleş, Ekrem. “Fetva-Mezhep İlişkisi ve Fetva Kurulları”. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu, 149-153. google scholar
• Mafratoğlu, Recepali. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararları ve Dayandığı Şerî Deliller. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012. google scholar
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999. google scholar
• Meriç, Nevin. Gündelik Hayat ve Fetvalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2004. google scholar
• Meriç, Nevin. “Müftülük Din Hizmetlerinden Fetva Birimi”. I. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007). ed. Mehmet Bulut. II/405-424. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008. google scholar
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ Muhyiddîn b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-luğât. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. google scholar
• Nevevi, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ Muhyiddîn b. Şeref en-. el-Mecmu‘ şerhi’l-Mühezzeb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts. google scholar
• NTV. “Cuma Hutbesinde Trafik Kurallarına Uyulma Uyarısı”. Erişim 25 Ekim 2020. https://www.ntv.com.tr/ turkiye/cuma-hutbesinde-trafik-kurallarina-uyulmasi- uyarisi,RKfUsv5Q8U2I3D1IJkiIlw google scholar
• Onay, Ahmet. “Diyanet Hutbelerinin Muhteva Analizi: Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 1999 Yılı Hutbeleri Örneği”. İslâmî Araştırmalar XVII/1 (2004), 1-13. google scholar
• Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar: Temel Eğitim ve Orta Öğretimde. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
• Önkal, Ahmet. “İrşad Vasıtası Olarak Hutbe”. Din Şûrası (Sempozyum) I/ (1995), 145-153. google scholar
• Özdemir, Ahmet. Çağımızda İfta Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000. google scholar
• Resmi Gazete. Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun 633 (22 Haziran 1965). Erişim 30 Haziran 2021. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=633&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5 google scholar
• Runyun, Mustafa. Hacı Bayram Minberinden Hutbelerim. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1956. google scholar
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1410/1990. google scholar
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1. Basım, 1358/1940. google scholar
• Şahin, Osman. Fetvâ Âdâbı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016. google scholar
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hasen. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012. google scholar
• Tatlı, Bekir. “Hutbe Mecmualarında Hadis Kullanımı”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17/1 (2008), 357-378. google scholar
• Tehânevî, Muhammed b. Ali b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. ; Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996. google scholar
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2018. google scholar
• Yaman, Ahmet. “Fetvâ ve Mezhep Fetvâ Usûlü ve Tarihinin Tartışmalı Bir Konusu Olarak Fetvâ-Mezhep İlişkisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 48 (2015), 5-34. google scholar
• Yarcı, Güler. “Osmanlı’da Hutbe”. Hutbe Kitabı (Editörlü kitap), 3-102. google scholar
• Yaşar, Mehmet. Günümüz Cuma Hutbelerinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995. google scholar
• Yaşaroğlu, Kamil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbelerle İlgili Faaliyetleri”. Hutbe Kitabı. 103-121. İstanbul: Kitabevi, 2017. google scholar
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II/1 (2016), 93-107. google scholar
• Yazıcı, Nesimi. “Osmanlı Son Döneminden Cumhuriyete Hutbelerimiz Üzerine Bazı Düşünceler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 209-216. google scholar
• Zengin, Halise Kader. “Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011 Yılları Arası)”. Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II/ (2013), 121-147. google scholar
• Zengin, Salih. “Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 379-398. google scholar
• Ailemin Sohbet Günlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2021. google scholar
• Din İşleri Yüksek Kurulu Fetvalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 3. Basım, 2015. google scholar
• Diyanet Gazetesi. “Diyanet Gazetesi ile İlgili Araştırma Sonuçlandı” (15.12.1990). google scholar
• “Hutbe”. Mv. F. 19/176-189. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şüûn’il-İslâmiyye, 1410/1990. google scholar
• Diyanet Gazetesi. “Hutbelerle İlgili Kamuoyu Araştırması Yapıldı” (15.02.1990). google scholar
• I. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (1-5 Kasım 1993). 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995. google scholar
• “Karaman İli ve İlçeleri Toplumsal Sorun Analizi Çalıştayı”, 2015. https://dosya.kmu.edu.tr/iif/userfiles/ file/%C3%87al%C4%B1%C5%9Ftaylar/Karaman%20%C4%B0li%20ve%20%C4%B0l%C3%A7eleri%20 Toplumsal%20Sorun%20Analizi%20%C3%87al%C4%B1%C5%9Ftay%C4%B1.pdf google scholar