Women in Lodges and Their Duties in the 19th Century Based on Archives

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 615 - 644, 30.09.2022

Serpil Özcan

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1111797

Öz

Sufism has been familiar to Anatolians for a long time as a worldview and way of life. The main research topic is the presence of women and their duties in Sufi lodges. Therefore, this study shows based on archival documents whether women were found in dervish lodges, what their purpose there was, whether they had duties and, if so, what tasks they carried out, whether they were paid for these duties, and the extent to which they took part in the important decisions of dervish lodges. The number of women in the lodges was determined based on a population register made in the 19th century, and this information was then strengthened with documents from other periods. In this context, the duties of women living in dervish lodges in different periods were determined by scanning the edicts, arzuhal [petitions], and Meclis-i Meşâyih [the establishment in charge of governing lodges] notebooks. As a result of examining these documents, women were revealed to exist who carried out the duties of tekkenişîn [lodge resident], zâviyenişîn [hermitage lodge resident], duagû [reader of prayers], mütevellî [fiduciary], and sheikhs. Women were found who were also observed to receive a salary and benefit from dervish lodges in return for their duties.

Anahtar Kelimeler

history, Sufism, lodge, women, 19th century

Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri

Öz

Tasavvuf Anadolu halkının çok uzun zamandır aşina olduğu bir dünya görüşü ve yaşam biçimidir. Tasavvufi yaşam biçiminin mekanları olan tekkeler ise Osmanlı Devleti topraklarının tamamına yayılmış durumdadır. Tekkelerde postnişîn olan kişinin ailesi dışındaki kadınların varlığı ise pek incelenmemiş bir konudur. Bu makalede alanda yapılan çalışmaların bir kısmı tartışılmış, müşterek özellikleri belirtilmiştir. Söz konusu çalışmalarda, tasavvufi dünya görüşünün kadınlara dair yaklaşımının ele alındığı gösterilmiştir. Kitâbi bilgi ve değerlendirmelerin ötesinde tekkelerde bulunan kadınların miktarı ve orada bulunuş sebeplerinden biri olan görevleri, bu çalışmanın amacı olarak belirlenmiştir. Bu sebeple arşiv belgelerine dayanılarak, kadınların tekkelerde olup olmadıkları, var iseler ne amaçla orada bulundukları, vazifelerinin olup olmadığı ve varsa hangi görevlerin kadınlar tarafından yürütüldüğü, bu görevler karşılığında ücret alıp almadıkları, tekkelerin önemli kararlarında ne derece yer aldıkları gösterilmeye çalışılmıştır. 19. yüzyılda yapılan bir nüfus sayımından yola çıkarak tekkedeki kadın sayısı belirlenmiş sonra da diğer dönemlerdeki belgelerle bu bilgi kuvvetlendirilmiştir. Bu bağlamda fermanlar, arzuhaller ve Meclis-i Meşâyih defterleri taranarak farklı zaman dilimlerinde tekkelerde yaşayan kadınların yüklendikleri görevler belirlenmiştir. Bu belgeler aracılığı ile mütevellîlik başta olmak üzere tekkenişîn, zâviyenişîn, duagû hatta meşihat görevi yürüten kadınlar olduğu ortaya çıkmıştır. Üstlendiği görev karşılığında kendisine maaş bağlanan, maaş talep eden ve tekke gelirlerinden faydalanan kadınların olduğu da görülmüştür. Bununla birlikte bu görevlendirmelerin Tasavvufi yaşam biçiminin ve dolayısıyla tekkelerin değişime uğradığı dönem olarak kabul edilen 19. yüzyıl ile sınırlı olmadığı, önceki dönemlerde de tekkelerde kadınların bulunduğu ve yukarıda adı geçen görevleri yürüttükleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Tasavvuf, Tekke, Kadınlar, 19. yüzyıl

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri: Başbakanlık Osmanlı Arşivi:
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sivaslı Ali Baba Zâviyesi Evrakı [HSD.SABZ]. No. 4, Gömlek No. 42. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İbnül Emin [İE.EV], No. 71, Gömlek No. 7641. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Arşivi Müzesi Evrakı [TS.MA.e]. No. 823, Gömlek No. 31. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Arşivi Müzesi Evrakı [TS.MA.e]. No. 7368, Gömlek No. 47 google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şuray-yı Devlet [ŞD]. No. 3046, Gömlek No. 48. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Üçüncü Ahmed [AE.SAMD.III]. No. 164, Gömlek No. 16082. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C.EV.]. No. 650, Gömlek. 32792. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C.EV.]. No. 415, Gömlek. 21041. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Selim III [AE.SSLM.III.]. No. 109, Gömlek. 6595. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Selim III [AE.SSLM.III.]. No. 163, Gömlek. 9797. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mahmud II [AE.SMHD.II.]. No. 78, Gömlek. 5993. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Kâmil Kepeci defterleri [KK.d.]. Gömlek. 6290. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Valâ [MVL.]. No. 784, Gömlek. 69. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mustafa III [AE.SMST.III.]. No. 239, Gömlek. 18977. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mustafa III [AE.SMST.III.]. No. 132, Gömlek. 10341. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Vakıf [İE.EV.]. No. 6, Gömlek. 737. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C.EV.]. No. 7, Gömlek. 307. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri: google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1773, Evrak no. 3/123/129/148, Sayfa No. 3. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1771, Evrak no. 20/62, Sayfa No. 80. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1775, Evrak no. 43, Sayfa no. 98. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1736, Evrak no.? Sayfa No. 21. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No: 1743, Sadıra no. 137, Sayfa No. 11. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1745, Sadıra no. 70, Sayfa No. 45. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1746, Evrak No. 117/kırmızı 107, Sayfa No. 79. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1746, No. 126/kırmızı 123. Sayfa No. 70 Evrak. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No.1735, Evrak no. 31-hulâsa, 2777, Sayfa no. 36. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No.1735, Evrak no. 57- hulâsa, 7003, Sayfa no. 59. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1735, Evrak no. 42-hulâsa 660, Sayfa no. 201. google scholar
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri, No. 1762, Evrak No. 67/149, Sayfa No. 191. google scholar
• Şer’iyye Sicilleri: google scholar
• Anadolu Sadareti Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (1247-1250/ 1831-1834). pro.yön. M. Âkif Aydın-ed.Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. 93/158. google scholar
• Beşiktaş Mahkemesi, 63 Numaralı Sicil (1061-1062 / 1651-1652). pro.yön. M. Âkif Aydın-ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019). 48/228. google scholar
• Eyüp Mahkemesi 182 Numaralı Sicil, (1154-1161 / 1741-1748). pro.yön. M. Akif Aydın-ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019. 72/ 611. google scholar
• Eyüp Mahkemesi (Havass-ı Refia), 61 Numaralı Sicil (1065- 1066 / 1655). haz. Baki Çakır. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011. 27/294 google scholar
• b) Diğer Kaynaklar: google scholar
• Aşıkpaşazâde. Osmanoğlu’nun Tarihi. hz. Kemal Yavuz-Yekta Saraç. İstanbul: K Kitaplığı, 2003. google scholar
• Aydın, Bilgin. “Meclis-i Meşâyıh”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (DİA), 28/247-248. Ankara: TDV Yayınları, 2003, google scholar
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lügati. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2016. google scholar
• Bahadır, İbrahim. Alevi ve Sünni Tekkelerinde Kadın Dervişler. İstanbul: Su Yay., 2005. google scholar
• Bayram, Mikail. “Anadolu Selçukluları Devrinde Anadolu Bacıları (Baciyan-I Rum) Teşkilatı’nın Kurucusu Fatma Bacı Kimdir?”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (1981), 57-72. google scholar
• Bergen, Lütfi. “Ömer Lütfi Barkan’ın Dervişleri ve Anadolu’da Şehir Kurmak”, Akademik Platform 1/2 (2017), 23-67. google scholar
• Bölükbaşı, Ayşe. XVI. yüzyılda İstanbul’daki Halveti Tekkeleri, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015. google scholar
• Cebecioğlu, Ethem. “Bâcıyân-ı Rûm”, Türk Aile Ansiklopedisi, 2/651-654. Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, 1991. google scholar
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2009. google scholar
• Çıkla, Ayşe. “Erken Dönemde Osmanlı Devleti’nde Kadın Baniler (1299-1512)”, Mimarist Dergisi 4/14 (Aralık 2004), 86-89. google scholar
• Erdem, Yasemin Tümer- Yiğit, Halime. Bâcıyân-ı Rûm’dan günümüze Türk kadınının iktisadi hayattaki yeri. İstanbul: Ticaret Odası, 2010. google scholar
• Ertem, Adnan. “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”. Divan Dergisi 6 (1999), 34. google scholar
• Foley, Sean. “When Spirit And Intellect Know no Gender Boundaries: Women And The Rise of The Naqshbandiyya-Khalidîyya In The Ottoman Empire During The Nineteenth Century”, Prajna Vihara, 12/1 (January-June, 2011), 16-28. google scholar
• Gülyüz, Bahriye Güray. “Eskicuma (Targovişte) Kızana Sultan Tekkesi ve Kızana Sultan Ekseninde Türk-İslam Tasavvufunda Türk Tipi Kadın Evliya Fenomeni”, Rumeli İslâm Araştırmaları Dergisi 2/2 (Nisan 2019), 32-46. google scholar
• Hadzijahic, Muhammed. “Badzıjanıje U Sarajevu I Bosnı”, Anali Gazi Husrev-Begove Biblioteke 7/8 (1982), 109-133. google scholar
• Kafadar, Cemal. Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken. İstanbul: Metis Yay., 2019. google scholar
• Karpat, H. Kemal. Osmanlı Nüfusu 1830-1914. İstanbul: Timaş Yay., 2010. google scholar
• Köprülü, Fuat. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Ankara: TTK Yay., 1991. google scholar
• Küçük, Hülya. “Tasavvuf’ta Kadın”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 291. google scholar
• Küçük, Hülya. “Türk Tarihinde Kadın Velîler: İlk Dönem Mevlevîliği Örneği”, İstem 5/10 (2007), 68. google scholar
• Maydaer, Saadet. “Osmanlı Toplumunda Vakıf Kuran Kadınlar Ve Mal Varlıklarının Kaynakları”, Vakıf Kuran Kadınlar, Ankara: VKMY, 2019, 143-159. google scholar
• Özcan, Serpil. 19.yüzyıl İstanbul Tekkeleri ve Mekânsal Konumlanışları, İstanbul: İstanbul Şehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. google scholar
• Özköse, Kadir. “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümre Ve Akımların Rolü”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2003), 270. google scholar
• Özsaray, Mustafa. Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı>da Devlet-Tekke İlişkileri (19. yüzyıl), İstanbul: Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. google scholar
• Sağır, Yusuf. “Sadrazam Köse Mustafa Paşa’nın Vakıf Eserleri”, Vakıflar Dergisi 40 (Aralık 2013), 55-86. google scholar
• Sayın, Esma. “Kulluk Ve Özgürlük Açısından Tasavvuftaki Kadın Anlayışına Bir Bakış”, Türk-İslam Medeniyeti İlmi Araştırmalar Dergisi 20 (2015), 149. google scholar
• Saylan, Betül. “Mevlevîlik’te Kadın ve Mevlânâ Âilesinden Kâmile Hanım’ın Mevlevîliğe Hizmetleri”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (Bahar 2017), 89-100. google scholar
• Tanman, Baha. “Âsitâne”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (DİA), 3/485-487. Ankara: TDV Yayınları, 1991, google scholar
• Telci, Cahit. “İstanbul Tekkeleri Hakkında 1885 Tarihli Bir İstatistik”, 50. Yıl Türkçülük Armağanı, ed. İsmail Aka ve diğerleri, (1944). google scholar
• Uludağ, Süleyman. Sûfî Gözüyle Kadın, İstanbul: İnsan Yayınları. 1998. google scholar
• Varol, Muharrem. Tekkede Zaman, Üsküdar’da Rifai Sandıkçı Dergâhı ve Vukuat-ı Tekaya. İstanbul: Dergâh Yay., 2017. google scholar
• Yılmaz, Ömer. “Hıristiyan Mistik ve İslam Tasavvuf Geleneğinde Kadın İmgesi ve Evlilik Konusuna Kısa Bir Bakış”, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/2 (Aralık 2012), 54. google scholar