نظرية الحدوث الدهري والانتقادات عليها: ملا محمود الجَوَنْپُوري الفاروقي في كتابه “الشمس البازغة” نموذجً

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 805 - 825, 30.09.2022

Münzir Şeyhhasan

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1116520

Öz

ملخص ُعتبر مير باقر الداماد )ت. 1040هـ/1631م( مؤسس مدرسة إصفهان الفلسفية واحدًا من أكثر ي ٍ من إيران وشبه القارة الهندية على وجه الخصوص. كما ً الشخصيات تأثير ّ ا في الساحة الفلسفية في كل ُ ٍ عتبر نظرية الحدوث الدهري إحدى أهم أفكاره التي اشتهر وتمايز بها. بأسلوب إشراقي وأسس مشائية ت أقام عليها مير باقر الداماد نظريته، تحاول نظرية الحدوث الدهري -والتي كان لها بالغ األثر في عهد َم. َ ٍ تفسير جديد وأصيل للعالقة بين الخالق والعال الداماد ومن بعده- تقديم سنتعرض في هذه المقالة لبيان الدافع لمير باقر الداماد إلحداث نظريته هذه، مع محاولة تأصيل أدلته ُوري الفاروقي )ت. َ على الحدوث الدهري بشكل مفصل، ثم سنتناول انتقادات مال محمود الجَوْنپ 1062هـ/1652م( لهذه النظرية في إطار كتابه الشمس البازغة شرح الحكمة البالغة أحد أهم المتون الفلسفية في شبه القارة الهندية. َّ على العكس من المتكلمين المؤيدين للحدوث الزماني للعالم، فإن الفالسفة يرفضون هذا االدعاء مبينين ِ امتناعه ويقولون بالحدوث الذاتي للعالم. أما مير باقر الداماد فلم يرتض رأي المتكلمين بالحدوث الزماني ِ للعالم؛ لكنه في المقابل لم يكتف بقول المشائين بالحدوث الذاتي للعالم، وأصر على مسبوقية العالم بالعدم، َّ وتفرده تعالى بالسرمدية؛ لذا طور نظرية الحدوث الذاتي لدى الفالسفة، ومزج بين قولهم بالصدور وفكرة الحدوث لدى المتكلمين، وحاول من خالل تفسيره لمصطلحات الزمان والدهر والسرمد إبداع ُ َّ بين أن انتقال نظريته في الحدوث الدهري. فهذه النظرية التي تدعي مسبوقية العالم بالعدم النسبي ت العالم من القوة إلى الفعل هو بالحدوث الدهري؛ إذ الدهر الذي هو مكان المعقوالت يعني نسبة الثابتات َ إليه انتقادات عديدة، ُ َّ وري فقد اعترض على تصور المير داماد لمفهوم الدهر ووجه َ للمتغيرات. أما الجَوْنپ َ ٍ عد دون زمان. ًا امتناع تصور القبل والب ِن مبي

Anahtar Kelimeler

الحدوث الدهري، السرمد، الدهر، الزمان، التقدم والتأخر، مير باقر الداماد، الجَوَنْپُوري الفاروقي

The Theory of “Perpetual Creation” (Hudūth Dahrī) and the Critiques on it: The Book of Mulla Mahmūd Jawnpūrī Fārūqī (d. 1062/1652) “al-Shams al-bāzigha” as an Example

Öz

Mīr Dāmād (d. 1631/1040) is the founder of Isfahan’s philosophical school and is considered one of the most influential individuals in the philosophical domain in general, specifically in Iran and the Indian subcontinent. His theory of perpetual creation is considered one of his most important ideas, one for which he is famous and distinguished. This article will deal with the reasons that motivated Mīr Dāmād to establish his theory and then will discuss Jawnpūrī’s critiques of this theory within the framework of his book Al-Shams al-Bāzigha. Contrary to the Mutakallimin, who supported the idea of hudūth zamānī [temporal creation], the Peripatetic philosophers rejected this claim while clarifying its impossibility, instead supporting the hudūth al-dhātī [essential creation]. As for Mīr Dāmād, he did not accept the Mutakallimin’s opinion, nor was he satisfied with the theory of hudūth al-dhātī. He insisted that the world is preceded by nothingness and that only to Allah can eternity be ascribed. Therefore, he further developed the theory of hudūth al-dhātī as stated by the Peripatetic philosophers, combining their opinion of emanations with the idea of hudūth zamānī as expressed by the Mutakallimin. He also tried this by interpreting terms such as zamān [time], dahr [perpetuity], and sarmad [eternity] to create his new theory of hudūth dahrī [perpetual creation]. As for Jawnpūrī, he criticized Dāmād’s conception of the dahr and addressed it with many critiques while stating the impossibility of the conception of the before and after without including the concept of time within that understanding.

Anahtar Kelimeler

Hudûs-i dehrî, Sermed, Dehr, Zaman, Öncelik ve Sonralık, Mîr Dâmâd, Canpûrî Fârûkî

Hudûs-i Dehrî Teorisi ve Eleştirileri: Canpûrî Fârûkî (ö. 1062/1652) ve eş-Şemsü’l-bâziġa Örneği

Öz

İsfahan okulunun kurucusu olarak kabul edilen Mîr Dâmâd (ö. 1040/1631), hem İran’da hem de Hint alt kıtasında felsefenin gelişimine ciddi katkıda bulunmuştur. Mir Dâmâd’ın temayüz ettiği ana meselelerden biri “hudûs-i dehrî” meselesidir. İşrâkî bir üslüpla Meşşâî felsefesini esas alarak Tanrı-âlem ilişkisine dair Meşşâîlerin görüşlerini geliştirerek yeni ve özgün bir açıklama modeli sunan hudûs-i dehrî teorisi, Mîr Dâmâd’ın yaşadığı dönemde ve sonrasında önemli bir etki yaratmıştır. Bu inceleme, ilk olarak Mîr Dâmâd’ın mezkûr teoriyi ortaya koyma nedenini ve sonrasında öne sürdüğü delilleri nasıl temellendirdiği çalışacaktır. Ondan sonra Hint alt kıtasının en önemli düşünürlerinden bir olarak kabul edilen Mollâ Mahmud Canpûrî’nin (ö. 1062/1652) hudûs-i dehrî teorisine yönelik eleştirileri, Hindistan’da felsefî eğitimin ana metinlerinden biri olan eş-Şemsü’l-Bâziğa adlı eseri çerçevesinde ortaya konulacaktır. Âlemin zamansal olarak hâdis olduğunu kabul eden kelâmcıların aksine filozoflar, âlemin zât bakımından hâdis olduğunu iddia etmektedir. Mîr Dâmâd, kelâmcıların iddialarını redederek Meşşâilerin görüşüne her ne kadar daha yakın olsa da “hudûs-i zâtî” teorilerini kabul etmemekle birlikte âlemin ademle öncelendiği ve sermediyetin Allah’a münhasır olduğu düşüncesinde ısrar etmiştir. Bu nedenle filozofların “hudûs-i zâtî” teorisini geliştirerek sudûr teorisi ile kelâmcıların hudûs teorileri zaman, dehr ve sermed kavramları etrafında alımlayarak yeni bir sentez oluşturmaktadır. Âlemin nisbî bir yoklukla öncelendiğini iddia eden bu tez, bilkuvveden bilfiile dehrî bir hudûs ile geçildiğini savunmaktadır. Zira ma’kulatın (akledilirler) yeri olan dehr, sabit olanın değişene nisbeti anlamına gelmektedir. Canpûrî, Mîr Dâmâd’ın dehr anlayışına itiraz ederek birçok yönden hudûs-i dehrînin kabul edilemeyeceğini ve öncelik ile sonralık mefhumlarının zaman olmaksızın tasavvur edilemeyeceğini ispatlamaya çalışmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Hudûs-i dehrî, Sermed, Dehr, Zaman, Öncelik ve Sonralık, Mîr Dâmâd, Canpûrî Fârûkî

Kaynakça

• Ansari, A. S. Bazmee, “FÂRÛKĪ, Molla Mahmûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/182. Ankara: TDV Yayınları, 1995. google scholar
• Brown, Keven Alexander, Time, perpetuity and Eternity Mir Damad’s Theory of Perpetual Creation and the Trifold Division of Existence: An Analysis of Kitab Al-Qabasat: The Book of Blazing Brands. University of California, Los Angeles, Doktoral Thesis, 2006. https://www.academia.edu/1375048/Time_perpetuity_and_eternity_Mir_Damads_theory_of_perpetual_ creation_and_the_trifold_division_of_existence_An_analysis_ofKitab_Al_Qabasat_The_Book_of_Blazing_ google scholar
• Doru, M. Nesim, “Mîr Dâmâd’ın Hudûs Konusunda İbn Sînâ’ya Yönelttiği Eleştiriler ve Hudûs-u Dehrî Görüşü”. Felsefe Dünyası 56 (2012), 249-273. https://dergipark.org.tr/tr/download/article- file/1472158 google scholar
• Fazlurrahman, “Mîr Dâmâd’ın Hudûs-i Dehrî Kavramı: Safeviler Dönemi İran’da Tanrı-Âlem İlişkisi İle İlgili Çalışmalara Bir Katkı”. çev. M. Nesim Doru. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27 (2012), 231-246. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/10279 google scholar
• Rizvi, Sajjad, “Mīr Dāmād and al-Qabasāt: The Problem of the Eternity of the Cosmos”. The Oxford Handbook of İslamic Philosophy. ed. Khaled el-Rouayheb - Sabine Schmidtke. 438-464. Oxford: Oxford university press, 2016. google scholar
• Rizvi, Sajjad, “Mīr Dāmād in India: Islamic Philosophical Traditions and the Problem of Creation”. Journal of the American Oriental Society, 131/1 (2011), 9-23. https://www.academia.edu/1270535/Mir_Damad_in_India google scholar
• Yakışan, Nurettin, Mîr Dâmâd ve Dehrî hudûs teorisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp google scholar