In Search of a Remedy in Another Madhab: Marriage of an Absent Husband in Ottoman Family Law

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 697 - 716, 30.09.2022

Hatice Kübra Kahya

https://doi.org/10.26650/iuitd.2022.1123353

Öz

A person who has gone missing, who has not been heard from for a long time, and whose status of being alive or dead is unknown is called mafqūd in the Hanafi fiqh literature. This article examines the marital status of the absent husband who has disappeared under normal circumstances without any danger such as war as well as the husband who has left his family without leaving alimony and refuses to return. The muftâ bih view of the Ottoman Hanafi school forced the wife to wait until the missing husband reached the age of 90. However, the state of necessity for the wife who’d been abandoned without alimony forced the Ottoman Hanafi jurists to give room to other madhabs’ solutions. This room was initially given indirectly through legal institutions such as istikhlāf and niyāba and eventually allowed a Hanafi judge to even follow other madhabs and make a divorce decision against the absent husband.

Anahtar Kelimeler

Mafqūd, missing, divorce, istikhlāf, alimony

Çareyi Başka Mezhepte Aramak: Osmanlı Aile Hukukunda Mefkûd/Gâib Kocanın Evliliği Problemi

Öz

Nerede olduğu, hayatta olup olmadığı bilinmeyen ve uzun süre kendisinden haber alınamayan kimseye Hanefi fıkıh literatüründe mefkûd adı verilir. Bu makale, savaş vb. tehlike arz eden bir durum olmaksızın kaybolan ve kendisinden haber alınmayan mefkûd koca ile kendisinden haber alındığı halde ailesini nafakasız terk edip dönmeyi reddeden kocanın evliliğini inceler. Osmanlı Hanefiliğinin müftâ bih görüşüne göre geride kalan eş, kayıp kocası doksan yaşına gelene kadar onu beklemek zorundadır. Ancak nafakasız kalan eşin içinde bulunduğu zaruret hali, Osmanlı fukahasını diğer mezhebî çözümlemelere kapı aralamaya mecbur bırakır. Başlangıçta istihlâf ve niyâbet gibi kurumlar üzerinden dolaylı olarak açılan bu kapı, en nihayetinde Hanefi bir hâkimin bile diğer mezhepleri takiple mefkûd/gâib koca aleyhine boşanma kararı alabilmesine imkân tanır.

Anahtar Kelimeler

mefkûd, gâib, tefrik, istihlâf, nafaka

Kaynakça

• Advâ, Mustafa. Ahkâmu’t-talâk fî şerîati’l-İslâmî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1409. google scholar
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnameleri. İstanbul: Fey Vakfı, 1990. google scholar
• Ali Haydar. Risale-i mefkûd. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebü’z-Ziya, 1309. google scholar
• Ali el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. Fethu babi’l-inaye bi-şerhi’n-Nükâye. haz. Muhammed Nizar Temim vd., Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1997. google scholar
• Arslan, Emine. “Fetvâhânenin Son Yıllarındaki Fetvâ Faaliyeti ve Müftâ-bih Olan Görüşün Devlet Başkanı İrâdesiyle Değişimi -378 Numaralı Fetvâhâne-i ‘Âlî Ecvibe-i Şer‘iyye Defteri Çerçevesinde-”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/3 (2021). google scholar
• Aydın, M. Âkif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yay., 2018. google scholar
• Cessâs, Ebu Bekir Ahmed b. Ali Razi. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fi’l-fıkhi’l-Hanefi. thk. İsmetullah İnayetullah Muhammed, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye; Medine: Dâru’s-Sirac, 2010. google scholar
• Çatalcalı Ali Efendi. Açıklamalı Osmanlı Fetvâları- Fetâvâ-yı Ali Efendi. haz. H. Necâti Demirtaş, İstanbul: Kubbealtı, 2014. google scholar
• Çelik, Ahmet Faruk. “Minkârizâde Yahya Efendi’nin Fetvalarının Fetâvâ-yı Abdürrahim Olarak Tedavüle Girişi Üzerine Değerlendirmeler”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 60 (2021). google scholar
• Gaznevî, Cemaleddin Ahmed b. Muhammed. el-Hâvi’l-Kudsî. thk. Sâlih el-Âli, Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2011. google scholar
• Gözübenli, Beşir. “Mefkûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28/353. google scholar
• Hârizmî, Necmeddin Yûsuf b. Ahmed el-Hâsî. el-Fetâva’s-sugrâ. thk. Abdülhâlik Uygur, İstanbul: İSAM Yay., 2022. google scholar
• Hoca Sadeddin. Mecmû‘u’l-fetâvâ. Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 2728. google scholar
• İbn Abidin, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürrü’l-muhtâr. haz. Muhammed Bekir İsmail, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. google scholar
• İbnü’l-Hümâm, Kemaleddin Muhammed b. Abdülvâhid. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009. google scholar
• İbn Mâze, Burhâneddin Mahmud b. Ahmed el-Merginânî. ez-Zehîretü’l-Burhâniyye/Zehîretü’l-fetâvâ fi’l-fıkh ale’l-mezhebi’l-Hanefî. thk. Ebu Ahmed el-Adilî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2019. google scholar
• İbn Melek, İzzeddin Abdüllatif b. Abdülaziz. Şerhu>l-Vikâye. thk. Bedir Nâsır b. Muşerra’ es-Sâbîi’, Beyrut: Dâr-i İbn Hazm, 2021. google scholar
• İbn Nüceym, Sirâceddin Ömer b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. en-Nehrü’l-fâ’ik. thk. Ahmed İzzuinâye, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002. google scholar
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim b. Muhammed. el-Bahru’r-râik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997. google scholar
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi. Bidayetü’l-müctehid ve nihayetü’l-muktesıd. Mısır: Mektebetü’t-Ticariyyetü’l-Kübra, t.y. google scholar
• İnanır, Ahmet. “Mezhepler Arasında İntikal Bağlamında Osmanlı’da Teşeffu‘ ve Yasaklanmasına Dair Bazı Tespitler”, Amasya İlahiyat Dergisi 13 (2019). google scholar
• İsbicabi, Ebu’l-Meâlî Bahaeddin Muhammed b. Ahmed b. Yusuf. Zâdü’l-fukâha şerhi Muhtasari’l-Kuduri. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2020. google scholar
• İzmîrî, Mehmed b. Veli b. Resul. Kemâlü’d-dirâye ve cem’ü’r-rivâye ve’d-dirâye min şerhi Mülteka’l-ebhur. haz. Muhammed Mustafa el-Hatib, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017. google scholar
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr, Fetâvâ Kâdîhân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009. google scholar
• Kadri Efendi, Abdükâdir b. Yusuf. Vâkıâtü’l-müftîn. thk. Cemal Ebu’l-iz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2018. google scholar
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekir Muhammed. Muhtasar. içinde el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb, İstanbul: Âsitâne Yay., t.y. google scholar
• Kuhistânî, Şemseddin Muhammed b. Hüsameddin el-Horasânî. Câmiu rumûzi’r-rivâye fi şerhi Muhtasari’l-Vikâye. thk. Muhammed Ahmed Abdülaziz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019. google scholar
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. Umdetü’r-riâye alâ şerhi’l-Vikâye, thk. Salah Muhammed Ebu’l-Hac, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 2009. google scholar
• Maverdi, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. el-Hâvi’l-kebir hüve Şerhu Muhtasari’l-Müzeni. thk. Ali Muhammed Muavvez, Adil Ahmed Abdülmevcud, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994/1414. google scholar
• Maydaer, Saadet. “Klasik Dönem Osmanlı Toplumunda Boşanma (Bursa Şer‘iyye Sicillerine Göre)”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16/1 (2007). google scholar
• Menteşizade Abdürrahim Efendi. Fetâvâ-yı Abdürrahim. İstanbul, Darü’t-Tıbaati’l-Ma’mure, 1243. google scholar
• Merginânî, Ebu’l-Hasen Burhaneddin Ali b. Ebi Bekir. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. Beyrut: Dâru’l-Erkam, t.y. google scholar
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Dürerü’l-hükkâm şerhu Gürerü’l-ahkâm. thk. İlyas Kaplan, (Beyrut: Dâru Sâdır, 2018. google scholar
• Muhammed b. Sa’d b. Şukayr. Fıkhu Ömer b. Abdülaziz. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003/1424. google scholar
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Kenzü’d-dekâik. thk. Sâid Bektaş, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2011. google scholar
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. el-Müstasfâ fî şerhi’n-Nâfi‘. thk. Safvet Köse vd., İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017. google scholar
• Okur, Kaşif Hamdi. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Fıkıh Alanındaki Tartışma ve Yaklaşımlar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014). google scholar
• Remli, Hayreddin. el-Fetâvâ’l-Hayriyye. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübrâ’l-Mîriyye, 1300. google scholar
• San‘ânî, Ebu Bekr Abdurrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk: Habîbu’r-Rahmân el-A’zamî, 3. bs., Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1983. google scholar
• Sun‘ullah Efendi. Fetâvâ. Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 512. google scholar
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. thk. Mehmed Boynukalın, Beyrut: Dâr-i İbn Hazm, 1433/2012. google scholar
• Şeyhülislam Ebussuûd Efendi. Ma‘rûzât. haz. Pehlül Düzenli, İstanbul: Klasik Yay., 2013. google scholar
• Şeyhülislam Ebussuud Efendi. Resâilü’l-mesâil. Süleymaniye Ktp., Murad Molla, nr. 1115. google scholar
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Osmanlı Sultanı Muhammed Reşad Döneminde Kocası Kaybolan Kadının Evlenmesine İmkan Veren Fıkhi Hüküm Değişikliği İle İlgili Bir Vesika”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1(2003). Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya vd., İstanbul: Klasik Yay., 2011. google scholar
• Yıldız, Tuba. Geleneğin Hukuku Osmanlı’nın Adaleti Dürzîler ve Mârûnîler. İstanbul, Vadi Yay., 2020. “Teblîgât-ı Umûmiye”, Ceride-i İlmiye 18 (1333), 279. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Arşivi: google scholar
• BOA, A.MKT.DV, No. 183, Gömlek No. 67. google scholar
• BOA, A.MKT.DV, No. 223, Gömlek No. 44. google scholar
• BOA, A.MKT.MVL, No. 78, Gömlek No. 45. google scholar
• BOA, BEO, No. 3757, Gömlek No. 281741. google scholar
• BOA, DH.MKT, No. 1715, Gömlek No. 110 google scholar
• BOA, DH.MKT, No. 1282, Gömlek No. 61. google scholar
• BOA, HR.UHM, No. 176, Gömlek No. 22. google scholar
• BOA, HR.SFR (04), No. 511, Gömlek No. 45. google scholar
• BOA, HR.SFR (04), No. 511, Gömlek No. 9. google scholar
• BOA, HR.SFR (04), No. 512, Gömlek No. 21. google scholar
• BOA, HR.SFR (04), No. 512, Gömlek No. 17. google scholar
• BOA, HR.SFR (04), No. 551, Gömlek No. 98. google scholar
• BOA, HR.SFR (04), No. 589, Gömlek No. 7, 44. google scholar
• BOA, HSD.AFT, No. 6, Gömlek No. 14 google scholar
• BOA, İ.MMS, No. 186, Gömlek No. 15. google scholar
• BOA, KB.MAA.FE, No. 2, Gömlek No. 17. google scholar
• BOA, KB.MAA.FE, No. 5, Gömlek No. 33. google scholar
• Meşihat Arşivi: google scholar
• MA, Fetvâhâne-i âlî Tezkire Defteri, No. 374, s. 68, 204, 207. google scholar
• MA, Fetvâhâne-i Âli Tezkire Defteri, No. 386, s. 90, 146. google scholar
• MA, Fetvâhâne-i Âli Tezkire Defteri, No. 391, s. 45. google scholar
• MA, Fetvâhâne-i âlî Tezkire Defteri, No. 393, s. 3, 10. google scholar
• MA, Fetvâhâne-i âlî Tezkire Defteri, No. 399, s. 9, 84. google scholar
• MA, Fetvâhâne-i âlî Tezkire Defteri, No. 402, s. 6. google scholar
• MA, Gaziantep Şer‘iye Sicilleri, Defter No. 2, s. 86-87. google scholar