Lâleli Külliyesi Hat Düzeni (Kitabe ve Yazıların Değerlendirilmesi)

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 321 - 377, 31.03.2023

Mustafa Sürün

https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1124273

Öz

III. Mustafa (1757-1774) tarafından 1760-1764 yıllarında inşa ettirilmiş olan Lâleli Külliyesi mimari özellikleri ile Osmanlı’nın klasikten Batılılaşmaya geçişi esnasındaki ara dönemi temsil etmektedir. Külliye bu yönüyle 18. yüzyılda yaşanan toplumsal ve zihinsel kırılmaların, mimari üzerinden de takip edilmesine imkân sağlamaktadır. Mimar Mehmed Tahir Ağa (ö. 1202/1788’den sonra) tarafından tamamlanan külliye zaman içerisinde birçok kez tamir görmüştür. III. Mustafa döneminde İstanbul’un genelini tahrip eden deprem ve yangın gibi afetlerden külliye de etkilenmiştir. İstanbul’un birçok yapısını yeniden inşa ve ihya etmesi sebebiyle III. Mustafa önemli bani padişahlar arasında yer almaktadır. Makalemizde bütün bu tarihî süreç ve bahsedilen olguların mimariye bağlı unsurlardan biri olan yazılarda nasıl bir etkinin olduğu ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Genelde mimarideki biçimsel ve işlevsel değişikler ele alınırken mimariye bağlı diğer unsurların kendi istikametleri göz ardı edilebilmektedir. Özellikle mimarinin ayrılmaz bir parçası olan yazı ve kitabelerin gerek konumları gerekse içerikleri bu açıdan değerlendirilmelidir. Çünkü kitabeler dinî içerikler yanında değişen toplumsal sosyoloji karşısında siyasi içerik ve mesajlar da taşıyabilmektedir. Bu makalede Lâleli Külliyesi’nin sahip olduğu kitabe ve yazılar bütün yönleriyle değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Sanatları Tarihi, Lâleli Külliyesi, III. Mustafa, Hat, Kitabe, Mimar Tahir Ağa

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Doç. Dr. Fatma Kızıl

The Calligraphic Arrangement of the Laleli Complex (Evaluation of Inscriptions and Writings)

Öz

The Laleli Complex was built by Mustafa III 1760-1764 and its architectural features are representative of the intermediate period of the transition from classical Ottoman to Westernization. This feature of the complex also allows one to follow the social and mental breakdowns experienced in the 18th century through architecture. The complex was completed by the architect Mehmed Tahir Ağa and was repaired many times. During the reign of Mustafa III, the complex was affected by disasters such as earthquakes and fires that destroyed many parts of Istanbul. Mustafa III is considered among the important patron sultans due to having rebuilt and revived many of Istanbul’s structures. This article attempts to reveal how the entirety of this historical process and the related phenomena affected the inscriptions as an architecture-related element. This article generally addresses the formal and functional changes that occurred in architecture while being able to ignore the direction of other architecture-related elements. The placement and content of the inscriptions and epigraphs in particular should be evaluated from this perspective, as they are an integral part of architecture due to their ability to convey political content and messages in addition to religious content in the face of a changing sociology. This article attempts to evaluate all aspects of the inscriptions and writings in the Laleli Complex.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish-Islamic arts, Laleli Complex, Mustafa III, calligraphy, inscription, Mimar Tahir Ağa

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Ağaoğlu, Mert. Hassa Başmimarları El-Hac Mustafa Ağa, Kara Ahmed Ağa ve Mehmed Tahir Ağa’nın Döneminde İstanbul’daki İmar Faaliyetleri. İstanbul: Cinius Yayınları, 2008. google scholar
• Ağaoğlu, Mert. Osmanlı Batılılaşması Bağlamında 18. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul (Sultan III. Mustafa ve Sultan I. Abdülhamid Devri Eserleri). İstanbul: Cinius Yayınları, 2018. google scholar
• Ağır, Aygül. “Mehmed Tahir Ağa”, Dünden Bügüne İstanbul Ansiklopedisi. 5/367. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994. google scholar
• Aslanapa, Oktay. Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılâp, 2004. google scholar
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi vd. Hadîkatü’l-Cevâmi‘. haz. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001. google scholar
• Beydilli, Kemal. “III. Mustafa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/280-283. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. google scholar
• Cimilli, H. Canan. “Laleli Câmii Hazîresi’ndeki III. Selim Döneminde Yaşayan Harem Kadınlarının Mezar Taşları Üzerine Bir Araştırma”, III. Uluslararası Türk Sanatları, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri 20-26/09/2014 Delhi-Hinditan (India). 223-232, ed. Osman Kundarıcı vd. (y.y : y.y. ), 2014. google scholar
• Çetin, Mustafa. “Kur’anda Şifâ Kavramı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 7 (1992), 67-82. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Lâleli Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/86-89. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003. google scholar
• Demir, Ülkü. Laleli Câmisi’nin Mekân Dekor/Süsleme Tasarımı. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
• Denel, Serim. Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekanlarda Değişim ve Nedenleri. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1982. google scholar
• Derman, Uğur. “Mehmed Vasfî, Kebecizâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 28/ 539-540. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003. google scholar
• Deylemî, Şehredâr b. Şîruye Deylemî. el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb, thk. Saîd b. Besyuni Zaglul Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986. google scholar
• Efendioğlu, Mehmet. “Selâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/342. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009. google scholar
• el-Absî, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebî Şeybe. Musannef. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Dârü’t-Tâc, 1409/1989. google scholar
• el-Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001 google scholar
• el-Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûreddîn Ali b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-bâhis an zevâidi Müsnedi’l-Hâris, nşr. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkerî. Medine: 1413/1992. google scholar
• el-Heysemî, Nureddîn Ali b. Ebîbekr. Buğyetü’r-râid fî tahkîki Mecmeu’z-zevâid, nşr. Abdullâh Muhammed ed-Dervîş. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1414/1994. google scholar
• el-Muttakî, Ali b. Hüsâmiddîn. Kenzu’l-ummâlfîsüneni’l-akvâlve’l-ef‘âl, thk. Bekrî el-Hayyânî ve Saffet es-Sekkâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1405/1985. google scholar
• Ersoy, F. Gülsüm. İstanbul’daki Selatin Câmilerinin Kitâbeleri (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002). google scholar
• es-Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebîbekr. Câmi'u’l-ehâcîs, nşr. Abbâs Ahmed Sakr ve Ahmed Abdülcevâd. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1414/1994. google scholar
• et-Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-kebîr, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiye, ts. google scholar et-Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’l-kebîr (Sünenü’t-Tirmizî), nşr. Şu‘ayb el-Arnaût vd. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-İlmiyye, 1430. google scholar
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce, nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Dârü’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts. google scholar
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Bağdâdî. el-İlelü’l-mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye, thk. İrşâdülhak el-Eserî. Faysalâbâd: İdâretü Ulûmi’l-Eseriyye, 1401/1981. google scholar
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 2. Basım, 1970. google scholar
• Kara, İsmail. Müslüman İstanbul’a Mahsus Bir Gelenek Mahya. İstanbul, Dergâh Yayınları, 2016. google scholar
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008. google scholar
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 1433. google scholar
• Necipoğlu - Kafadar, Gülru. “The Süleymaniye Complex In Istanbul: An Interpretation, Muqarnas 3 (1985), 107-113. google scholar
• Neftçi, Aras. Lâleli Külliyesi’nin İnşaat Süreci (İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002). google scholar
• Ögel, Semra. “III. Mustafa Devri Yapılarında Yeni İfade Yolları ve Bir Değişim Başlangıcı Olarak Nuruosmaniye Câmii”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. 3/ 1-10. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
• Özer, Filiz. “18. Yüzyıl’ın Yaratıcı Osmanlı Mimarlığı”, Sanat Tarihi Defteri 15 (2012), 1-22. google scholar
• Özer, Filiz. “III. Mustafa Devri’nin Mimari Üslubu”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. 3/59-68. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. google scholar
• Rado, Şevket. Türk Hattatları: XV. yüzyıldan günümüze kadar gelmiş ünlü hattatların hayatları ve yazılarından örnekler. İstanbul: Yayın-Matbaacılık Ticaret Limited Şirketi, [t.y.]. google scholar
• Sâgânî, Radiyyuddîn. el-Mevdûât, thk. Necm Abdurrahman Halef. Dımaşk-Beyrut 1401/1980, 1405/1985. google scholar
• Sakaoğlu, Necdet. “III. Mustafa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, 2/272-277. İstanbul: YKY, 2. Basım, 2008. google scholar
• Sönmez, Zeki. Mimar Sinan İle İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, 1988. google scholar
• Sülün, Murat. “Osmanlı Mimarisinde Akidevî ve Siyasî Hat Uygulamaları”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları I. ed. Bilal Gökkır vd. 1/ 63-90. 2011. google scholar
• Sülün, Murat. Sanat Eserine Vurulan Kur’ân Mührü. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2013. google scholar
• Sürmen, Pınar. Laleli Külliyesi İmareti Restorasyon Projesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005. google scholar
• Taberânî, Ebü’l-Kasım Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat, thk. Tarık b. İvazullah - Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hasînî. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1416. google scholar
• Tanyeli, Gülsün. “Laleli Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 5/190-191 İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994. google scholar
• Taş, Ela - Bedir, Cemal. “Laleli Külliyesi Haziresinden Bir Grup Kadın Şahidesi”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi 6 (2014), 175-188. google scholar
• Taş, Ela - Bedir, Cemal. “Laleli Külliyesi Haziresinden Bir Grup Kadın Şahidesi”, Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi 8 (2015), 177-189. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Üçüncü Sultan Selim Zamanında Yazılmış Dış Ruznâmesinden 1206/1791 ve 1207/1792 Senelerine Âit Vekayi”, Belleten 143 (1973), 607-662. google scholar
• Yerinde, Adem. “Şifa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010. google scholar