Gazanfer Ağa Medresesi’nin Açılışı ve Seyfîzâde Ahmed Efendi’nin Müderris Atanmasına Dair Seyyid Lokman’ın Manzumesi: Yeni Nüsha ve Metin

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 1 - 62, 31.03.2023

Günhan Börekçi , Uğur Öztürk

https://doi.org/10.26650/iuitd.2023.1208691

Öz

Bu makalede 16. yüzyıl Osmanlı tarihinin meşhur siyasi figürlerinden Kapu Ağası Gazanfer Ağa’nın (öl. 1603) İstanbul’da kurduğu medresesinin açılışı ve ilk müderrisinin atanmasıyla ilgili olarak Şehnâmeci Seyyid Lokman’ın kaleme aldığı manzume yeni bir nüshası eşliğinde incelenmektedir. İlk kez Meserret Diriöz tarafından 1978 yılında ilim dünyasına tanıtılmış söz konusu manzume, bugüne kadar birçok araştırmacı tarafından Diriöz’ün çalışmalarına ve incelediği tek nüshaya referansla kullanılagelmiş fakat ne herhangi başka bir müstakil çalışmaya konu olmuş ne de tam metin olarak yayımlanmıştır. Seyyid Lokman’ın ikinci bir nüshasını bulduğumuz bu eseri oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. Manzumede bilhassa Gazanfer Ağa’nın kişiliği ve baniliği ile devrin padişahı III. Murad (1574-1595), devlet erkânı ve ulemasıyla olan ilişkilerine dair birçok kıssa mevcuttur. Kezâ Osmanlı-Safevî (1578-1590) savaşının hemen ardından açılmış bu medresesine ilk müderrisi olarak Seyfîzâde Ahmed Efendi’nin nasıl atandığı, bu atamanın ardından medresede verilmiş ilk dersler ile bu vesilelerle düzenlenmiş törenler ve ziyafetler hakkında dönemin diğer kaynaklarında rastlanmayan pek çok ayrıntı yer almaktadır. Bu bakımdan makalemizin temel amacı, bu önemli ve nadir tarihsel kaynağın ikinci nüshası üzerinden yeni bir değerlendirmesini yapmak ve transkripsiyonlu tam metnini sunmaktır. Çalışmamızda Diriöz’ün kullandığı Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya 4787/1 numaradaki nüsha ile tarafımızca tespit edilen Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 3376 numaradaki yeni nüsha karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmanın sonucunda Esad Efendi nüshasının Ayasofya nüshasından ayrışan bazı özellikleri olduğu, en önemlisi Seyyid Lokman’ın manzumesinin tam metnini kapsadığı ortaya çıkmıştır. Çalışmamızın geri kalan kısmında bu yeni nüshanın üzerinden manzumenin geniş bir özeti verilerek Latin harflerine aktarılmış biçimi de makaleye eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Medrese, Seyyid Lokman, Gazanfer Ağa, Seyfîzâde Ahmed Efendi

Seyyid Lokman’s Manzume Concerning the Opening of the Gazanfer Agha Madrasa and the Appointment of Seyfizade Ahmed Efendi as Instructor: A New Manuscript Copy and Text

Öz

This article examines the newly found manuscript copy of a manzume (poetic composition) by Seyyid Lokman written on the occasion of the opening of a madrasa in Istanbul by Kapu Ağası Gazanfer Agha (d. 1603), a prominent political figure in 16th-century Ottoman history. Lokman’s work was first introduced to the scholarly community by Müserret Diriöz in 1978. Since then, this work has been utilized by numerous researchers in reference to Diriöz’s studies which were based on a single copy, but it has neither been subject to any other individual study, nor published in full transcription. Lokman’s composition is rich in content. In his work, there are several details which are not found in other contemporary sources, especially regarding the personality and architectural sponsorship of Gazanfer Agha; his relations with the sultan of the time, Murad III (r. 1574-1595), as well as the statesmen and ulama of that era; the appointment of Seyfîzâde Ahmed Efendi as the first instructor to his madrasa, which was opened immediately following the long Ottoman-Safavid War of 1578-1590; and the first lectures delievered in the new madrasa and the ceremonies and feasts organized upon this appointment. The chief goal of this article is to reevaluate this important historical source based on its second copy and provide a full transcription. Accordingly, we have compared the Süleymaniye Library Ayasofya 4787/1 copy utilized by Diriöz, and the Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 3376 copy which we have identified as the second copy. The result of this comparision reveals that the Esad Efendi copy differs in certain respects from the Ayasofya copy, most importantly in that it includes the full text of Lokman’s work. In the remaining parts of our article, we give a summary of this work based on its second copy, and provide the text’s transcription in Latin alphabet as an addendum.

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Madrasa, Seyyid Lokman, Gazanfer Agha, Seyfîzâde Ahmed Efendi

Kaynakça

• Ağca, Sevgi. Osmanlı Saray Teşkilatında Has Oda. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2021. google scholar
• Ahadi, Najeebullah. Seyyid Lokman ve Selîm Han-name (Şehname-i Selim Han). Konya: Selçuk Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Akıl, Ferhat. Hünernâme I. Ciltteki Cülûs Konulu Minyatürlerin Tasarım Çözümlemeleri. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Akın, Lemi. SeyyidLokman’ın Şehnâme-i Al-i Osman’ı İnceleme-Metin-Sözlük-Dizm-Tıpkıbasım. İstanbul: Akademi Titiz Yayınları, 2018. google scholar
• Aksu, Hüsamettin. “Sultan III. Murad Şehinşahnamesi”. Sanat Tarihi Yıllığı, (1981), 1-23. google scholar
• Alpsoy, Hüseyin. Kıyâfetü’l-İnsâniyye fî Şemâili’l-Osmâniyye: Padişahlar ve Fizyonomi. Seyyid Lokmân Çelebi. İstanbul: Yazıgen Yayınları, 2016. google scholar
• Atasoy, Nurhan. “III. Murad Şehinşâhnâmesi, Sünnet Düğünü Bölümü ve Philadelphia Free Library’deki İki Minyatürlü Sayfa”. Sanat Tarihi Yıllığı, 5 (1973), 366-370. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. “Gazanfer Ağa Manzumesi”. İstanbul Enstitüsü Dergisi, 3 (1957), 85-96. google scholar
• Börekçi, Günhan. Factions and Favorites at the Courts of Sultan Ahmed I (r. 1603-17) and his Immediate Predecessors. The Ohio State University, Doktora Tezi, 2010. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Gazanfer Ağa Külliyesi”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 3. Cilt, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994, 375-377. google scholar
• Değirmenci, Tülün. İktidar Oyunları ve Resimli Kitaplar: II. Osman Devrinde Değişen Güç Simgeleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012. google scholar
• Diker, Sevgi Ağca. “Topkapı Sarayında Ak Hadımlardan Oluşan Babüssaade Teşkilatı ve Kurumun Son Güçlü Temsilcisi: Kapı Ağası Gazanfer Ağa”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 16 (2020), 1-32. google scholar
• Dikici, Ezgi. “Eunuchs and the City: Residences and Real Estate Owned by Court Eunuchs in Late SixteenthCentury Istanbul”. YILLIK: Annual of Istanbul Studies, 3 (2021), 7-37. google scholar
• Diriöz, Meserret. “Gazanfer Ağa Medresesi’nin Açılışına Dair Bir Mesnevi”. Birinci Milli Türkoloji Kongresi (İstanbul, 6-9 Şubat 1978) Tebliğler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü Yayınları (1980), 401-418. google scholar
• Diriöz, Meserret. “Gazanfer Ağa Medresesinde Deneme Dersi”. Selçuklular Devrinde Kültür ve Medeniyet, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları (1991), 51-57. google scholar
• Diriöz, Meserret. “Gazanfer Ağa Medresesinin Açılışına Dair Bir Mesnevi”. Milli Kültür, 2/2 (1980), 29-36. google scholar
• Durmuş, Tuba Işınsu. “Yöneticilere Sunulan Kasideler Üzerinden Osmanlı Edebî Himâye Geleneğinin Seyri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2 (2020), 191-275. google scholar
• Dursteler, Eric R., İstanbul’daki Venedikliler: Yeniçağ Başlarında Akdeniz’de Millet, Kimlik ve Bir Arada Varoluş. çev. Taciser Ulaş Belge, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012. google scholar
• Dursteler, Eric. “Fatima Hatun née Beatrice Michiel: Renegade Women in the Early Modern Mediterranean”. The Medieval History Journal, 12/2 (2009), 355-382. google scholar
• Elbirlik, Leyla Kayhan. “Dialogue Beyond Margins: Patronage of Chief Eunuchs in the Late 16th Century Ottoman Court/Sınırlar Ötesi Bir Diyalog: 16. Yüzyıl Osmanlı Hadım Ağalarından Mehmed Ağa ve Gazanfer Habeşî Mehmed Ağa’nın Hamilik Faaliyetleri” Sanat Tarihi Yıllığı, 22 (2010), 63-99. google scholar
• Erbil, Bilal. Gazanfer Ağa, Hayatı ve Yaptırdığı Eserler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
• Eroğlu, Zekeriya. Şehnameci Lokmân’nın Hüner-nâme’si (2. Cilt- 1-154.Varak). İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, 1998. google scholar
• Eyice, Semavi. “Gazanfer Ağa Külliyesi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/gazanfer- aga-kulliyesi (21.10.2022). google scholar
• Fetvacı, Emine. Sarayın İmgeleri: Osmanlı Sarayı’nın Gözüyle Resimli Tarih. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011. google scholar
• Fetvacı, Emine. “The Production of the Şehnâme-i Selîm Hân”. Muqarnas, Vol. 26 (2009), 263-315. google scholar
• Fleischer, Cornell H. Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali (15411600). Princeton: Princeton University Press, 1986. google scholar
• Hathaway, Jane. “Habeşî Mehmed Agha: The First Chief Eunuch (Darüssaade Ağası) of the Ottoman Empire”. The Islamic Scholarly Tradition: Studies in History, Law, and Thought in Honor ofMichael Allan Cook, haz. A. Q. Ahmed, B. Sadeghi ve M. Bonner, Leiden: Brill, (2011), 179-195. google scholar
• Hathaway, Jane. The ChiefEunuch ofthe Ottoman Harem: From African Slave to Power-Broker. Cambridge: Cambridge University Press, 2018. google scholar
• Karakuş, Yasemin. Seyyid Nizamoğlu Mersiyelerini İçeren Bir Şiir Mecmuası: Mecmu‘a-i Kasaid. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, 2014. google scholar
• Kaya, Eyyüp Said. “Sinan Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 16.02.2022. https://islamansiklopedisi. org.tr/sinan-efendi. google scholar
• Kaya, Leyla. Kapı Ağası Gazanfer Ağa’nın Anadolu’da Yaptırdığı Mimarî Eserler. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi, 2022. google scholar
• Kayhan Elbirlik, Leyla. “Sınırlar Ötesi Bir Diyalog: 16. Yüzyıl Osmanlı Hadım Ağalarından Habeşi Mehmed Ağa ve Gazanfer Ağa’nın Hamilik Faaliyetleri”. Sanat Tarihi Yıllığı 0 / 22 (Aralık 2013), 63-99. google scholar
• Kazan, Hilal. “Farklı Açıdan Bir Bakışla Şehnameci Seyyid Lokman’ın Saray İçin Hazırladığı Eserler”. Osmanlı Araştırmaları, S. 35 (2010), 117-136. google scholar
• Koç, Mustafa. Revnakoğlu’nun İstanbul’u: İstanbul’un İç Tarihi. C. 2, İstanbul: Fatih Belediyesi Kültür Yayınları, 2021. google scholar
• Kütükoğlu, Bekir. “Lokmân B. Hüseyin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 21.10.2022. https://islamansiklopedisi. org.tr/lokman-b-huseyin. google scholar
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1993. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. Architecture, Ceremonial and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Cambridge, MA and London: The MIT Press, 1991. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. London: Reaktion Books, 2005. google scholar
• Nev’îzâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik. haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017. google scholar
• Ocakaçan, Levent Kaya. “The Changing Dynamics of the Ottoman Patronage Networks (late 16th and early 17th centuries),” Archivum Ottomanicum, 34 (2017), 9-18. google scholar
• Örs, Hüseyin - Uğur Öztürk. “Masûmiyeti İspatlamak: Tırhala Kadısı Molla Mehmed Masûm’a Görevinin İâde Edilmesi İçin Yazılan Ulemâ Arzuhalleri”. İslam Tetkikleri Dergisi-Journal of Islamic Review, 11/2 (Eylül 2021), 799-800. google scholar
• Öztürk, Uğur. “Özdemiroğlu Osman Paşa’nın İran Seferlerine Dair Seyyid Lokman’ın Fethiyye Kasidesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29 (2022), 1122-1136. google scholar
• Pedani, Maria Pia. “Safiye’s Household and Venetian Diplomacy”, Turcica, 32 (2000), 9-3. google scholar
• Peirce, Leslie. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, Oxford: Oxford University Press, 1993. google scholar
• Rado, Şevket - Nigar Anafarta. Hünernâme Minyatürleri ve Sanatçıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1969. google scholar
• Renda, Günsel. “Chester Beatty Kitaplığındaki Zübdetü’t-Tevârih ve Minyatürleri”. Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1991, 485- 506. google scholar
• Renda, Günsel. “İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’ndeki Zübdet-ül Tevarih’in Minyatürleri”. Kültür Bakanlığı Sanat Dergisi, 3/6, (1977), 58-65. google scholar
• Renda, Günsel. “Topkapı Sarayı Müzesindeki H. 1321 No.lu Silsilename’nin Minyatürleri”. Sanat Tarihi Yıllığı, 5 (1973), 443-495. google scholar
• Seyyid Lokmân. Kıyâfetü’l-İnsâniyye fî Şemâili’l-Osmâniyye. Çev.: Tevfik Temelkuran, vd., İstanbul: Tarihi Araştırmalar Vakfı, 1999. google scholar
• Stefini, Tommaso. “16. Yüzyılda Bir Etnik-Bölgesel Dayanışma Örneği: İstanbul ve Venedik Arasında Gazanfer Ağa”. Toplumsal Tarih, 225 (Eylül 2012), 14- 24. google scholar
• Şahin, Esma. “Hamilik Faaliyetleri Çerçevesinde Gazanfer Ağa (Ö. 1603)’ya Yazılan Manzumeler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12/63 (2019), 168-193. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Topkapı Sarayı’nın Ağaları ve Kitaplar”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 3/3, (2002), 41-46. google scholar
• Tarım Ertuğ, Zeynep. “Hünernâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi, Erişim: 22.10.2022. https://islamansiklopedisi. org.tr/hunername. google scholar
• Ünlü, Osman. “Hakkı’nın Muhtasar Baharistan Tercümesi ve Gazanfer Ağa için Yazdığı Muvaşşah Kaside”. Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 7/4 (2021), 1596-1612. google scholar
• Woodhead, Christine. “Şehnâmeci”. TDV İslâm Ansiklopedisi, Erişim: 08.10.2022. https://islamansiklopedisi. org.tr/sehnameci. google scholar
• Yerasimos, Stefanos. Sultan Sofraları: 15. ve 16. Yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı. İstanbul: YKY, 2002. google scholar