Hâşiyeden Telife Uzanan Üslûp ve Muhtevasıyla Ebüssuûd Tefsiri: Bakara Sûresinin Birinci Âyeti Bağlamında

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 333 - 357, 27.09.2024

Muhammed İsa Yüksek

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1445763

Öz

Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) Abdülkâhir el-Cürcânî’nin (ö. 476/1078 79) nazım teorisini uyarlayarak kaleme aldığı başyapıtı el-Keşşâf, edebî belâgî analizlerle öne çıkan tefsir literatürüne kaynaklık etmiştir. Kur’ân’ın i‘câzını nazım-dizgi özellikleriyle ilişkilendiren bu literatürün en görkemli eserlerinden birisi de Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’idir. Tefsir ilminde sistematik şerh yazımı el-Keşşâf üzerine telif edilen şerhlerle başlamış, Envârü’t tenzîl’e yazılan şerh ve hâşiyelerle geleneğe dönüşmüştür. Ebüssuûd’un (ö. 982/1574) İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm isimli eseri ise el-Keşşâf’ın ve Envârü’t tenzîl’in özenle kurgulanmış sentezinden ibarettir. Bununla birlikte İrşâd’ın Zemahşerî’nin yön verdiği edebî-belâgî tefsir geleneğinde müstesna bir yere sahip olduğu söylenebilir. Zira dikkatle incelendiğinde İrşâd’ın, el-Keşşâf ve Envârü’t-tenzîl tefsirleri üzerine yazılmış olan şerhlerde-haşiyelerde yapılan tespitler, analizler ve tartışmalar dikkate alınarak telif edildiği görülür. Bu araştırmanın sorunsalı modern dönemde şerh-hâşiye literatürüyle alakalı yapılan eleştiriler ve İrşâd’ın orijinal olmadığı iddiası muvacehesinde belirlenmiştir. Araştırma hurûf-ı mukattaadan oluşan Bakara sûresinin birinci âyeti ile sınırlandırılmıştır. Zira bu âyet formel-teorik yönleriyle, müelliflerin özgün tespitlerinin ve etkileşimlerinin izlenebileceği spesifik bir örnek teşkil etmektedir. Öncelikle Zemahşerî ve Beyzâvî’nin Bakara sûresi birinci âyeti tefsirlerinin söylem analizi yöntemiyle, ardından el-Keşşâf ve Envârü’t tenzîl şerhlerindeki-hâşiyelerindeki tespitlerin söylem ve süreç analizi yöntemleriyle incelendiği, son olarak da Ebüssuûd’un bu âyete yaptığı tefsirin içerik analiziyle ele alındığı araştırmada İrşâd’ın hâşiyeden telife uzanan özgün bir üslûp ve kurguya sahip olduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hâşiye, Zemahşerî, Beyzâvî, Ebüssuûd, İrşâdü’l ʿakli’s-selîm

Abū al-Suʿūd (Ebüssuʿūd) Efendi’s Tafsīr with its Style and Content from Ḥāshiya to Tafsīr: In the Context of the First Verse of Sūrah al-Baqara

Öz

Zamakhsharī’s (d. 538/1144) masterpiece al-Kashshāf, written by adapting the theory of versification (naẓm) of ʿAbd al-Ḳāhir al-Jurjānī (d. 476/1078-79), has been the source of literature that emphasizes literary-poetic analysis in exegesis. Systematic sharḥ writing in exegesis began with the sharḥs on al Kashshāf. One of the most magnificent works of this literature, which relates the i‘jāz of the Qur’ān to its versification (naẓm) features, is al-Bayḍāwī’s Tafsīr. Abu ’l-Suʿūd’s (d. 982/1574) Irshād al-ʿaḳl al-ṣalīm is a carefully constructed synthesis of al-Kashshāf and Anwār al-tanzīl. Nevertheless, it can be said that Irshād occupies an exceptional place in the literary-grammatical exegetical tradition that Zamakhsharī shaped. For, when carefully examined, it is seen that Irshād was written by taking into account the determinations, analyses, and discussions made in the commentaries-ḥāshiyas written on al-Kashshāf and Anwār al-tanzīl. As a matter of fact, a careful examination of Irshād reveals that it hides in its background a tradition that shaped the emergence of this text. The problematic aspect of this research is determined considering modern criticisms of the commentary-ḥāshiya literature and the claim that Irshād is not original. This study is limited to the first verse of Sūrah al-Baqarah, which consists of al- ḥurūf al- muḳaṭṭaʿa. Indeed, in its formal aspects, this verse constitutes a specific example through which the authors’ original determinations and interactions can be traced. In this study, the exegesis of the first verse of Sūrah al-Baqarah by Zamakhsharī and Bayzāwī is analyzed using the discourse analysis method. Then, the determinations in the sharḥs of al-Kashshāf and Anwār al-tanzīl are analyzed with discourse and process analysis methods. Finally, Abūssuūd’s exegesis of this verse is analyzed using the content analysis method. The study concludes that Irshād has a unique style and approach that extends from commentary to commentary.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ḥāshiya, Zamakhsharī, Bayḍāwī, Abūssuūd, Irshād al-ʿaḳl al-ṣalīm

Kaynakça

• Aydemir, Abdullah. Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991. google scholar
• Bâbertî, Ebû Abdullah Ekmeleddin Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-Bâbertî er-Rûmî el-Mısrî. Hâşiye ale’l-Keşşâf an Hakâ’iki Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl. 169 yk., 38 st. google scholar
• Bâbertî, Ebû Abdullah Ekmeleddin Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-Bâbertî er-Rûmî el-Mısrî. Hâşiye ale’l-Keşşâf an Hakâ’iki Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 198, 169 yk., 38 st. google scholar
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü ’t-tenzîlve esrârü ’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahmân Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-'Arabî, 1418. google scholar
• Boyalık, M. Taha. el-Keşşâf Literatürü. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2019. google scholar
• Boyalık, M. Taha. “Tefsirde Şerh ve Haşiye Geleneği”. Tefsir Tarihi. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019. google scholar
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi, 2001. google scholar
• Cündioğlu, Dücane. “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası-Bir Histografik Eleştiri Denemesi”. İslâmiyat 2/4 (1999), 51-73. google scholar
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf Hâşiye ‘ale’--Keşşâf. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1977. google scholar
• Çârperdî, Ebu’l-Mekârim Fahreddin Ahmed b. Hasan b. Yusuf el-Çârperdî eş-Şâfi‘î. Tetimmetü’l-Keşşâf. Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 162, 380+1 yk., 29 st. google scholar
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm’. 8 Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1. Basım, 2021. google scholar
• İbn Temcîd, Muslihuddîn Mustafa b. İbrahim er-Rûmi. Hâşiyetü İbn Temcîd ’alâ Envâri ’t-tenzîl ve esrâri ’t-te’vîl. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001. google scholar
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: YKY, 2012. google scholar
• Kara, İsmail. İlim Bilmez, Tarih Hatırlamaz-Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011. google scholar
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf. İstanbul: İFAV Yayınları, 1. Basım, 2019. google scholar
• Kazvînî, Sirâceddin Ömer b. Abdurrahman b. Ömer. el-Keşf an Müşkilâti’l-Keşşâf. Süleymaniye Kütüphanesi, Yusuf Ağa, 81, 326 yk.; bb yk. google scholar
• Konevî, 'İsamüddin İsmail b. Muhammed. Hâşiyetü’l-Konevî ‘alâEnvâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te'vîl. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001. google scholar
• Kutbuddin er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed er-Râzî et-Tahtânî. Şerhu’l-Keşşâf an Hakâ’iki Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Camii, 146, 454 yk., 23 st. google scholar
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2015. google scholar
• Siyalkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1270. google scholar
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Hâşiye ʿale’l-Keşşâf. 12 Cilt. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, 1. Basım, 2022. google scholar
• Şeyhzâde, Muslihuddin Mustafa. Hâşiye ‘alâ Envâri’t-tenzîl ve esrâri’t-te’vîl. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999. google scholar
• Teftazânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh.Hâşiye 'ale’--Keşşâf. 7 Cilt. İstanbul: Merkezü Ceylânî li’l-Buhûsi’l-İlmiyye, 2009. google scholar
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Fütûhu’l-gaybfi (ve)’l-keşf ‘cmkınf'i’r-reyb. thk. Ömer Hasan el-Kıyyam. 17 Cilt. Dübey: Caizetu Dübey ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerim, 1. Basım, 2013. google scholar
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşff Cm haka’ikı gavfmizi ’t-tenzîl ve ‘ıymni’--ekcVıllflvücûhi’t-te'vll. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1. Basım, 1998. google scholar