18. Yüzyılda Şahsi Bir Kütüphanenin İnşası ve Dağılışı: Mehmed İsmet Efendi Kütüphanesi Örneği

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 529 - 552, 27.09.2024

İsa Uğurlu

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1493681

Öz

Bu makale, 18. yüzyılın önemli entelektüellerinden biri olduğu anlaşılan fakat bugüne kadar hakkında yeterince çalışma yapılmayan Mehmed İsmet Efendi’nin (ö. 1747) şahsi kütüphanesi hakkındadır. Mehmed İsmet Efendi, İslami ilimlerde yetkin bir müderris, Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler kaleme alabilecek kadar iyi yetişmiş bir şair, astronomi meseleleri üzerine kalem oynatan ve devlet adamları için yıllık takvimler hazırlayan bir müneccim, en az beş tarikattan şeyhlik hilafeti alan bir mutasavvıf ve devrin önemli hattatlarından biriydi. Makale, “hezarfen” olarak nitelenebilecek Mehmed İsmet Efendi’nin kütüphanesini kurarken benimsediği stratejileri incelemiştir. Onun babasından kalan bir koleksiyonu, sahip olduğu servet sayesinde ölünceye kadar büyüttüğü, bunu yaparken ilgi duyduğu ilim dallarına müteallik eserler toplamaya özen gösterdiği, kendi kütüphanesine koymak amacıyla kitap ve risaleler istinsah ettiği ve başkalarının kitaplarını zimmetine geçirmeye teşebbüs ettiği makalenin tezlerindendir. Makalenin son bölümü ise kütüphanenin akıbetine odaklanmaktadır. Mehmed İsmet Efendi’nin ölümünden sonra kütüphanesinin hızla dağıldığı ve kitaplarının arkadaşları ve devrin kitap koleksiyonerleri tarafından satın alındığı bu bağlamda ortaya çıkarılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Entelektüel Tarihi, Osmanlı Kitap Kültürü, Osmanlı Kütüphaneleri, Koleksiyonlar, Koleksiyonerler, Mehmed İsmet Efendi, Nakşibendilik

Teşekkür

Bu makale, İstanbul Medeniyet Üniversitesi’nin ev sahipliğinde 7-9 Eylül 2022’de düzenlenen III. Uluslararası Osmanlı Araştırmaları Kongresi’nde sunulan “Mehmed ‘İsmet Efendi Kütüphanesinin Serüveni” başlıklı bildirinin gözden geçirilerek genişletilmiş halidir. Makalenin yazım aşamasında ihtiyaç duyduğum arşiv belgelerini ve yazma eserleri cömertçe benimle paylaşan Başkanlık Osmanlı Arşivi, Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi ve Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi personeline çok teşekkür ederim.

Formation and Dispersion of a Personal Library in the 18th Century: The Case of Mehmed Ismet Efendi’s Library

Öz

This article presents the personal library of Mehmed Ismet Efendi (d. 1747), an understudied Ottoman intellectual from the eighteenth century. Mehmed Ismet Efendi was a proficient madrasa professor in Islamic sciences, a well-trained poet who was capable of composing Turkish, Arabic, and Persian poetry, an astronomer who engaged in issues related to astronomy and prepared annual calendars for statesmen, a Ṣūfī master who had authorization in at least five Ṣūfī orders, and one of the leading calligraphers of the period. The present article examines the strategies this polymath adopted during his library formation. It is argued that thanks to the wealth he possessed, he expanded the manuscript collection inherited from his father until his death. He paid special attention to collecting books related to the branches of science that interested him. As a calligrapher, he copied books and pamphlets to add them to his library and also attempted to embezzle others’ books. The last section of this paper focuses on the aftermath of the library. It reveals that after Mehmed Ismet’s death, his manuscript collection was quickly scattered, and his books were acquired either by his friends or by book collectors of the period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Intellectual History, Ottoman Manuscript Culture, Ottoman Libraries, Collections, Collectors, Mehmed Ismet, Naqshbandism

Kaynakça

• Açıl, Berat. “Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu ve İlimler Tasnifi: Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”. Darulfunun İlahiyat 35/1 (2023), 129-152. google scholar
• Açıl, Berat. “Kütüphane Fihristlerinin Tenkitli Neşrine Doğru: Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu’na Ait Defterlerin Mukayesesi”. Osmanlı Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710): Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar. ed. M. Fatih Çalışır. 415-450. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2024. google scholar
• Açıl, Berat. ed. Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Notları. Ankara: Nobel, 2015. google scholar
• Açıl, Berat. ed. Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. İstanbul: İLEM, 2020. google scholar
• Açıl, Berat. “Osmanlı’da Bir Medrese Kütüphanesi Nasıl Oluşur? Cârullah Efendi Kütüphanesi Örneği”. Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları: İktidar ve İhtiras. haz. Tülay Artan - Hatice Aynur. 138-151. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2023. google scholar
• Albayrak, Nurettin. “İzzet Ali Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/556-557. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. google scholar
• Arslan, Sami. “Metin İçinde Metin: Müstensihlerin Gözünden Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu”. Osmanlı google scholar
• Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710): Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar. ed. M. Fatih Çalışır. 451488. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2024. google scholar
• Artan, Tülay. “On Sekizinci Yüzyıl Başında Osmanlı Bilgi Üretimi ve Dağılımı: Yazma Eser Koleksiyonları ve Koleksiyonerler Arasında Şehid Ali Paşa’nın Yeri”. Müteferrika 58 (2020), 5-40. google scholar
• Aslan, Ali. Yazma Eserlerde Mülkiyet Tezâhürleri ve Temellük Kayıtları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024. google scholar
• Aydüz, Salim. “Halil Faiz (Cabîzade).” Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. I/515. İstanbul: YKY, 1999. google scholar
• Aydüz, Salim. “İsmet Mehmed Efendi (ö. 1747) ve Tedâhül-i Seneye Dair Risâlesi”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 15 (2009), 223-264. google scholar
• Aydüz, Salim. “İsmet Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/664-666. İstanbul: TDV Yayınları, 2016. google scholar
• Aypay, Ali İrfan. Lâle Devri Şairi İzzet Ali Paşa, Hayatı-Eserleri-Edebi Kişiliği, Divan: Tenkitli Metin, Nigârnâme: Tenkitli Metin. İstanbul: yy, 1998. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri. Mahmud I. [AE. SMH. d. I]. No. 89, Gömlek No. 6074. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Defteri. [D.]. No. 4320, Gömlek No. 5. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Defteri. [D.]. No. 4320, Gömlek No. 6. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Defteri. [D.]. No. 4320, Gömlek No. 7. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Defteri. [D.]. No. 4320, Gömlek No. 8. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf. Harameyn Muhasebesi Defterleri. [EV. HMH. d.]. No. 2984. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı. [TSMA, E.]. No. 43. google scholar
• Çalışır, M. Fatih. “Osmanlı Kültür Tarihine Bir Katkı: Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu”. Osmanlı Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710): Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar. ed. M. Fatih Çalışır. 383-414. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2024. google scholar
• Erünsal, İsmail. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: TİMAŞ, 3. Basım, 2020. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin vd. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. 2 Cilt. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: IRCICA, 1997. google scholar
• İpek, Nimet - Gülsev Şanver, Gülsüm. “A Historiographical View into Catchword Practices in Islamic Manuscripts”. (Yayın Aşamasında). google scholar
• İpşirli, Mehmet. “Lale Devrinde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dair Bazı Gözlemler”. Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri: 1. Millî Türk Bilim Tarihi Sempozyumu, 3-5 Nisan 1987. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 33-42. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1987. google scholar
• İstanbul: Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi Koleksiyonu, 41, 369, 392, 432, 438, 440, 696, 721, 808, 947, 965, 1232, 1308, 1345, 1420, 1559, 1573, 1607, 1622, 1662, 1677, 1686, 1688, 1703, 1708, 1754, 1755, 1774, 1781, 1794, 1795, 1796, 1797, 1807, 1815, 1820, 1826, 1827, 1830, 1838, 1850, 1961, 1985, 2057, 2100, 2101, 2102, 2113, 2123, 2124, 2129, 2138, 2159, 2275, 2278, 2283, 2288, 2306, 2318, 2324, 2329, 2332, 2434, 2715, 2739, 2801, 2824, 2863, 2864, 2886, 2891, 2974, 2985, 3184, 3191, 3204, 3211, 3212, 3221, 3222, 3228, 3230, 3249, 3291. google scholar
• İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, 1089. google scholar
• İstanbul: İSAM, Kısmet-i Askeriye Sicilleri, 105, 107. google scholar
• İstanbul: Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi, Takvimler Kataloğu, T25, T26, T28, 418, T30, T33, T36. google scholar
• İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi Koleksiyonu, 1233, 1534, 3248. google scholar
• İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kadızâde Mehmed Koleksiyonu, 19, 28, 39, 45, 57, 60, 79, 91, 95, 97, 100, 102, 106, 131, 139, 141, 151, 182, 218, 239, 243, 271, 273, 274, 275, 276, 277, 279, 293, 294, 298, 344, 347, 350, 359, 368, 369, 370, 371, 401, 403, 404, 409, 416, 417, 427, 437, 441, 449, 460, 467, 469, 493, 494, 495, 500 ve 566. google scholar
• İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, 4892. google scholar
• İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Reşid Efendi Koleksiyonu, 328. google scholar
• İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 324. google scholar
• Kafadar, Cemal. “Sohbete Çelebi, Çelebiye Mecmûa...,” Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı. haz. Hatice Aynur vd. 43-52. İstanbul: Turkuaz, 2012. google scholar
• Kaplan, Yunus. “İzzet, İzzet Alî Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 28 Aralık 2022. http://teis. yesevi.edu.tr/madde-detay/izzet-ali-pasa google scholar
• Kaplan, Yunus. “Mehmed İsmet Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 25 Aralık 2022. https://teis. yesevi.edu.tr/madde-detay/ismet-mehmed-ismet-efendi google scholar
• Kara, Tufan. “Temellük Tarihlerinden Tarih Yazmak: Köprülü Kütüphanesi Örneği”. Osmanlı Tarihinde Köprülüler Dönemi (1656-1710): Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar. ed. M. Fatih Çalışır. 489-506. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2024. google scholar
• Kesik, Beyhan. “Fâ’iz, Câbî-zâde Halîl Fâ’iz Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 26 Aralık 2022. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/faiz-cabizade-halil-faiz-efendi google scholar
• Kılıç, Atabey. “Mecmûa tasnifine dâir”. Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı. haz. Hatice Aynur vd. 75-96. İstanbul: Turkuaz, 2012. google scholar
• Kut, Günay. “Sultan I. Mahmud Kütüphanesi (Ayasofya Kütüphanesi)”. Osmanlı Devleti’nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler. 99-128. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1999. google scholar
• Küçük, Harun. “Response to Nir Shafir”. Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies 59 (2022), 261-272. google scholar
• Küçük, Harun. Science Without Leisure: Practical Naturalism in Istanbul, 1660-1732. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019. google scholar
• Mansurnoor, Iik Arifin. “Religious Scholars and State: Patterns of Recruitment Among the Ottoman ‘Ulama’”. Islamic Studies 31/1 (1992), 35-51. google scholar
• Muhammed 'İsmet b. İbrahim, er-Rifden-Nadr ‘ala ‘Aka’idel-Hizr, ed. Muhammed Osman Doğan. Amman: Arwiqa, 2021. google scholar
• Müstakimzâde Süleymân Sa’deddîn Efendi. Tuhfe-i Hattatın. haz. İbnülemîn Mahmûd Kemâl Bey. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928. google scholar
• Müstakimzâde Süleymân Sa‘deddîn Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. ed. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik, 2014. google scholar
• Özcan, Abdülkadir. “Âsım Efendi, Çelebizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/477-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Özvar, Erol. “Osmanlı Dünyasında Yazma Eser Üretkenliği”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII. Yüzyıl. 19-44. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017. google scholar
• Shafir, Nir. “The Almighty Akçe: The Economics of Scholarship and Science in the Early Modern Ottoman Empire”. Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies 58 (2021), 251-280. google scholar
• Uğur, Abdullah. “Muhammediye’nin Bir Beyti Üzerine Mehmed İsmet’in Şerhi”. Edebali İslamiyat Dergisi 4/2 (2020), 1-13. google scholar
• Uğurlu, İsa. “Recording History and Documenting Ego in the Eighteenth-Century Istanbul: Astrological Calendars as Ego-documents”. (Yayın Aşamasında). google scholar
• Uğurlu, İsa. The Politics of Sufi Networking: Naqshbandis in the Ottoman Istanbul, 1650-1800. İstanbul: Sabancı Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024. google scholar
• Uzun, Mustafa İsmet. “Mecmua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/265-268. Ankara: TDV Yayınları, 2003. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi: Karlofça Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar. Cilt 4(1). Ankara: TTK, 5. Basım, 1995. google scholar
• YEK Mühür Veritabanı, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Mühür Veritabanı. “Aranan: Bi-Vakfi Merhûm Kadızâde Mehmed Efendi” Erişim 1 Eylül 2024. https://muhur.yek.gov.tr/muhur/yekmu0117 google scholar
• YEK Mühür Veritabanı, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Mühür Veritabanı. “Aranan: Muhammed İsmet b. İbrâhim b. Hasan”. Erişim 13 Ocak 2023. https://muhur.yek.gov.tr/muhur/yekmu0795 google scholar
• Zilfi, Madeline C. “Elite Circulation in the Ottoman Empire: Great Mollas of the Eighteenth-Century”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 26/3 (1983), 318-364. google scholar
• Zilfi, Madeline C. The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600-1800). Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988. google scholar