Defense of Religion in the Second Constitutional Monarchy Period: Nâibzâde Ali Fuad and His Epistle İslâmlık Elden Gidiyor

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 2, 305 - 331, 27.09.2024

Mahmut Dilbaz

https://doi.org/10.26650/iuitd.2024.1493794

Öz

Ali Fuad was born in Istanbul in the last quarter of the 19th century as the son of a regent who was a member of the ilmiye. He passed through the religious and secular education processes of the period and became a member of the ilmiye class. He began working as a civil servant in Adana and welcomed the declaration of the Second Constitutional Monarchy in Istanbul. Five or six months after the declaration of the Constitutional Monarchy, he published his views on the relatively religious, moral, and social problems that he encountered in a small epistle titled “İslâmlık Elden Gidiyor”. Between 1909 and 1920, he worked as a district governor in various parts of the Ottoman territory. When he returned to İstanbul, he published his memoirs in periodicals by editing them into short stories. His book, which he compiled by selecting these narratives and published in 1923 under the name Mustafa Kemal Paşa and Köse Hoca, contains remarkable information and comments on the administrative, social, moral, and literary conditions of the Second Constitutional Monarchy and the War of Independence. However, this work does not receive the attention it deserves in academic history and literature writing and, is even attributed to Ali Fuat Cebesoy, Ali Fuat Türkgeldi, and Ali Fuat Bilgen. In this article, this mistake has been corrected, and Ali Fuad’s life story has been revealed with the information and documents used for the first time. His, treatise on Islam has also been re-published in Latin letters and analyze and criticize.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Constitutional Monarchy II, Modernization, Ali Fuad, İslâmlık Elden Gidiyor

II. Meşrutiyet Döneminde Bir Din Müdafaası: Nâibzâde Ali Fuad ve İslâmlık Elden Gidiyor Risalesi

Öz

Ali Fuad, ilmiye mensubu bir nâibin (şer‘î hâkim) oğlu olarak 19. asrın son çeyreğinde İstanbul’da dünyaya gelir. Döneminin dinî ve laik eğitim süreçlerinden geçerek ilmiye sınıfına dâhil olur. Babası Kozan nâibi iken kendisi de Adana Valiliği Yazı İşleri Müdürlüğünde memuriyete başlar. II. Meşrutiyet’in ilanını İstanbul’da karşılar. Taşrada herhangi bir yerleşim yerinin yazı işleri müdürlüğüne atanmayı beklemektedir. Meşrutiyet ilan edileli henüz beş altı ay geçmemişken karşılaştığı görece dinî, ahlâkî, sosyal problemlere dair görüşlerini İslâmlık Elden Gidiyor ismiyle küçük bir risale hâlinde neşreder. 1909-1920 yılları arasında Osmanlı coğrafyasının çeşitli yerlerinde kaymakamlık yapar. İstanbul’a dönünce hatıralarını süreli yayınlarda küçük hikâyeler hâlinde kurgulayarak yayımlar. Bu hikâyelerden seçerek derlediği, Mustafa Kemal Paşa ve Köse Hoca ismiyle 1923 senesinde neşrettiği kitabı II. Meşrutiyet ve Milli Mücadele dönemlerinin idarî, sosyal, ahlâkî ve edebî ahvaline dair dikkate değer bilgi ve yorumlar taşımaktadır. Fakat bu eser akademik tarih ve edebiyat yazıcılığında hak ettiği ilgiyi göremez, hatta Ali Fuat Cebesoy, Ali Fuat Türkgeldi ve Ali Fuat Bilgen’e izafe edilir. Elinizdeki makalede hem bu yanlışlık giderilerek Ali Fuad’ın hayat hikâyesi ilk defa kullanılan bilgi ve belgelerle ortaya konmuş hem de İslâmlık risalesi Latin harfleriyle yeniden yayımlanarak tahlil ve tenkit edilmiştir. İslâmlık risalesinin II. Meşrutiyet’in ortaya çıkardığı şartları dinî, ahlâkî ve sosyal açılardan tenkit eden ilk eserlerden biri, belki de birincisi olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, II. Meşrutiyet, Modernleşme, Ali Fuad, İslâmlık Elden Gidiyor

Kaynakça

• Acaroğlu, T.. “Bir Sergiye Dair: Atatürk Kitap Sergisi”. Ulus (4 Kasım 1949), 4. google scholar
• Ahmad, Feroz. İttihat ve Terakki 1908-1914. çev. Nuran Yavuz. İstanbul: Kaynak Yayınları, 12. Basım, 2019. google scholar
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 3. Cilt. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996. google scholar
• Alemdar. “Azil ve Tayin” (5 Ağustos 1335 / 1919), 2. google scholar
• Ali Fuad. “Bir Rica”. Yeni Şark (29 Haziran 1338 / 1922), 4. google scholar
• Ali Fuad. “Gondon”. Âşiyan 13 (27 Teşrinisâni 1324 / 10 Aralık 1908), 427-428. google scholar
• Ali Fuad. “İbn Abbas”. Volkan (18 Mart 1325 / 31 Mart 1909), 1-2. google scholar
• Ali Fuad. “Keşke Görmeyeydim”. Âşiyan 3 (11 Eylül 1324 / 24 Eylül 1908), 78-80. google scholar
• Ali Fuad. “Muharrem ve Kalb-i Hüseyin”. Mihverü’l-Ulûm 4 (23 Kanunısâni 1327 / 5 Şubat 1912), 24. google scholar
• Ali Fuad. “Teşekkür”. Yeni Şark (5 Eylül 1338 / 1922), 4. google scholar
• Ali Fuad. Balıkçının Kızı. Dersaadet: Şark Matbaası, [1]324 / 1908. google scholar
• Ali Fuad. Bir Kadın. İstanbul: Suhulet Kütüphânesi, 1919. google scholar
• Ali Fuad. İslâmlık Elden Gidiyor. y.y., t.y.. google scholar
• Ali Fuad. Mustafa Kemâl Paşa ve Köse Hoca. haz. Şaban Sağlık. Samsun: E Yazı Yayınları, 2009. google scholar
• Ali Fuad. Mustafa Kemal Paşa ve Köse Hoca. İstanbul: Kitaphâne-i Sudî, 1339 / 1923. google scholar
• Âyine. “Bâbıâli Caddesi’nde Suhulet Kütüphânesi’nde Külliyat Üzre Bulunan Kitaplardan Bazıları” (29 Kanunıevvel 1337 / 1921), 4. google scholar
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lügatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 2. Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyâtı, 2. Basım, 2006. google scholar
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. haz. Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 5. Basım, 2003. google scholar
• “Bir Kadın”, Genç Kadın 10 (8 Mayıs 1335 / 1919), 160. google scholar
• Birinci, Ali. “31 Mart Vak’ası’nın Bir Yorumu”. Tarihin Hududunda Hatırat Kitapları, Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012. google scholar
• Birinci, Ali. “Bekir Fahri İdiz’in ‘Jönler’ Romanının Yeni Baskısı Dolayısıyla”. Tarih Uğrunda Matbuat Âleminde Birkaç Adım. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001. google scholar
• Birinci, Ali. “Lügatçi Doktor Hüseyin Remzi’nin Serencâmı”. Tarihin Alacakaranlığında Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zat-2. İstanbul, Dergâh Yayınları, Gözden Geçirilmiş 2. Basım, 2022. google scholar
• Birinci, Ali. “Tarihçiliğin Teracim-i Ahvâl Meselesi”. Ali Akyıldız Armağan Kitabı (baskıda). google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası (BEO). 2836/2127; 2880/215932; 3487/261467; 4568/342558; 4585/343820; 4591/344317; 4609/345646. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Vekaleti (DH). 1083/43. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Vekaleti Mektubî Kalemi (DH MKT). 1246/61; 2635/42. google scholar
• Bolu. “Tevdî-i Vekâlet” (22 Teşrinievvel 1331 / 4 Kasım 1915), 2 google scholar
• Carr, Edward Hallett. Tarih Nedir?. çev. Misket Gizem Gürtürk. İstanbul: İletişim Yayınları, Genişletilmiş Yeni Basım, 2022. google scholar
• Cunbur, Müjgan - Dursun Kaya (haz.). Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu Arap Harfli Türkçe Eserler (17291928). 1. Cilt. Ankara: 1990. google scholar
• Çelik, Asena Yağmur. Yeni Şark Gazetesi (İnceleme ve Seçilmiş Metinler). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021. google scholar
• Demirtaş [Ziya Gökalp]. “Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler”. Genç Kalemler 8 (26 Temmuz 1327 / 8 Ağustos 1911), 138-139. google scholar
• Dere, Mustafa. Yeni Bir Toplum İnşa Etmek Meşrutiyet Hanımları, Meşrutiyet Erkekleri. Konya: Palet Yayınları, 2020. google scholar
• Dığıroğlu, Filiz. “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bir Osmanlı Kurum Kitaplığı: Tedkîk-i Mesâhif-i Şerife ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi ‘Kütüphanesi’”. Müteferrika 52 (Kış 2017/2), 81-118. google scholar
• Dığıroğlu, Filiz. Osmanlı’da Dinî Matbuat Sultan Abdülhamit ve II. Meşrutiyet Devrinde Kurumlar Aktörler Denetim ve Sansür Politikaları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022. google scholar
• Duman, Doğan. “31 Mart Vak’ası’nın İki Öncü Habercisi: Kör Ali ve Beşiktaş Olayları”. JASSS: The Journal ofAcademic Social Science Studies 42 (Kış 2016), 95-112. google scholar
• Ebu’s-Selami. Meşrutiyet Münafıkları. [İstanbul]: Matbaa-i Reşadiye, 1327 / 1911. google scholar
• el-Hac Mehmed Kasım. Türkiye Kitapçılığının En Mükemmel ve En Mufassal Esâmî-i Kütübü. İstanbul: 1341/ 1925. google scholar
• Erden, Fethi. Türk Hekimleri Biyografisi. İstanbul: Çituri Biraderler Basımevi, 1948. google scholar
• Erdoğan, Tamer (ed.). II. Meşrutiyetin İlk Yılı 23 Temmuz 1908 - 23 Temmuz 1909. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2021. google scholar
• Gökman, Muzaffer. Atatürk ve Devrimleri Tarihi Bibiliyografyası. 1. Cilt. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981. google scholar
• Görgün, Tahsin. “Medeniyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/298-301. Ankara: TDV Yayınları, 2003. google scholar
• Hadimî Hasan Sabri. “Müslümanların Bilhassa Fetvahâne-i Celilin Nazar-ı İntibahına Arz Olunur”. Mikyas-ı Şeriat (1 Kanunısâni 1324 / 14 Ocak 1909), 3. google scholar
• Hanioğlu, Şükrü. “Jön Türkler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/584-585. Ankara: TDV Yayınları, 2001. google scholar
• https://kasif.mkutup.gov.tr/OpacArama.aspx?Ara=Mustafa%20Kemal%20Pa%C5%9Fa%20ve%20K%C3%B6se%20Hoca&DtSrc=0&fld=-1&NvBar=0 google scholar
• https://www.konyapedia.com/makale/379/babalik-matbaasi google scholar
• [Hüseyin Remzi]. “Mebusân-ı Kiramın Enzâr-ı Hamiyetine”. Mikyas-ı Şeriat (15 Kanunısâni 1324 / 28 Ocak 1909), 1. google scholar
• İbnü’l-Hakkı Mehmed Tahir. Meşrutiyet Hanımları. İstanbul: Şems Matbaası, 1328 / 1912. google scholar
• İdiz, Bekir Fahri. Jönler Mısırda. haz. Âdem Özbek. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları, 2013. google scholar
• İleri. “Tayin” (11 Nisan 1335 / 1919), 2. google scholar
• Kara, İsmail. İslâmcıların Siyasî Görüşleri 1: Hilafet ve Meşrutiyet. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2014. google scholar
• Kara, İsmail. Resimli Cumhuriyet Din Kitabı. 3 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2023. google scholar
• Kara, İsmail. “Türkiye’de ‘Millî’ Olan ‘Dinî’ Olan Değilse Nedir?”, Görüşmeci: Munise Şimşek. Derin Tarih 143 (Şubat 2024), 98-107. google scholar
• Kemaleddin. Gizli Kapı. İstanbul: Kitaphâne-i Sudî, 1340. google scholar
• Seyfi Kenan. “Türkgeldi, Ali Fuat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/554-555. Ankara: TDV Yayınları, 2012. google scholar
• Kurnaz, Şefika. Osmanlı Kadının Yükselişi (1908-1918). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013. google scholar
• MA, İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Meşihat Sicill-i Ahvâl İdaresi Dosyaları (MŞH SAİD). 156/4/1-16. google scholar
• Milliyet. “Yeni Neşriyat” (17 Ağustos 1933), 4. google scholar
• Ömer Fevzi. “Nida-yı Ehl-i İslâm”. Beyanu’l-Hak (12 Kanunısâni 1324 / 24 Ocak 1909), 373-375. google scholar
• Özçelik, Ayfer. “Cebesoy, Ali Fuat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/194-195. Ankara: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Özege, M. Seyfeddin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. 2. Cilt. İstanbul: 1973. google scholar
• Söz. “İrtihal” (17 Kanunısâni 1335 / 1919), 2. google scholar
• Takvim-i Vekayi. “Tevcihât” (24 Eylül 1335 / 1919), 1. google scholar
• Takvim-i Vekayi. “Tevcihât” (10 Kanunısâni 1336 / 1920), 4. google scholar
• Tanin. “Mustafa Kemal Paşa ve Köse Hoca” (31 Mart 1923), 4. google scholar
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Basım, 2022. google scholar
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Yeni Hayat İnkılap ve Travma 1908-1928. İstanbul: Doğan Kitap, 2019. google scholar
• Türkgeldi, Ali Fuad. Görüp İşittiklerim. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 6. Basım, 2021. google scholar
• Türkgeldi, Ali Fuat. Mustafa Kemal Paşa ve Köse Hoca İnceleme-Metin. haz. Şaban Sağlık. y.y. t.y. [2003]. google scholar
• Vakit. “Mustafa Kemal Paşa ve Köse Hoca” (29 Mart 1923), 3. google scholar
• Yeni Şark. “Baba Erenler” (10 Temmuz 1338 / 1922), 1. google scholar
• Ziya Gökalp. Yeni Hayat. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, 1918. google scholar