Fıkıh Tarihi Yazıcılığının İlk Kaynakları Olarak Erken Dönem Tabakât Eserleri

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 99 - 130, 03.04.2025

Nail Okuyucu

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1594053

Öz

İslam edebî kültüründe ilim, fen ve yönetim gibi sahalarda önemli yere sahip olan kişileri belli bir sıra ve dizgi gözeterek bir araya getiren ve haklarında bilgi sunan eserler tabakât diye anılır. İlmî gelişmelere bağlı olarak hicri II. yüzyılda ilk örnekleri ortaya çıkan tabakât metinleri, yazarlarının zihnî arka planı, bakış açıları ve disiplindeki yetkinliklerine göre farklılıklar taşır. Tabakâtlar, gerek metinlerin iç organizasyonu ve sunduğu tarihî akışa gerekse dâhil edilen yahut dışarıda bırakılan isimlere göre değişkenlik arz eder. Fıkıh sahasında kaleme alınan ilk tabakâtlar ehl-i hadis zümresine mensup âlimlerin eseri olduğu için fakihlerin tespiti, nesiller boyu takibi ve sıralamasına hadis ve tarih âlimlerinin formasyon ve zihniyetleri yön vermiştir. Bu metinlerde fakih kimliğinin belirgin kılınması ile bir bilgi ve uzmanlık alanı olarak fıkhın ulaştırılması hedeflenen yer ehl-i hadis beklentilerine göre şekillenmiş olup ehl-i re’y fakihleri ya görmezden gelinmiş ya da sahip oldukları mevki ve tesir sahası hafifletilerek kendilerine yer verilmiştir. Bu makalede öncelikle fakihlerle ilgili bilgi sunan ilk kaynaklardan bahsedilecek, ardından bu metinlerde yer verilen fakihlerin neye göre seçildiği ve hangi fikirler ışığında tabakalara ayrıldığı hususlarının üzerinde durulacak, İslam topraklarının genişleyişine bağlı olarak yaşanan ilmî gelişmeler ve hususen fıkhi ilerleyişin bu metinlere nasıl yansıdığı tahlil edilecek, fıkhın doğuşuna eşlik eden esaslı tartışma alanlarının ilk tabakât metinlerine nasıl yansıdığının izleri sürülecektir. Makale, fıkıh ilmi ve mezheplerin teşekkül sürecine tanıklık eden bu ilk metinlerdeki anlatıyı tarih yazımı açısından irdelemeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Tarihi , Tarih Yazıcılığı , Tabakât Edebiyatı , Ehl-i Hadis , Ehl-i Re’y , Fukahâ-i Emsâr

Early Tabaqāt Books as the First Sources of Islamic Law Historiography

Öz

In Islamic literary culture, tabaqāt refers to works that systematically compile, in a specific order and sequence, notable individuals who have made significant contributions to a particular science, discipline and governance. The earliest examples of tabaqāt emerged during the second century after the Hegira, reflecting the period’s scientific advancements. These texts vary significantly based on the intellectual background, perspective, and disciplinary expertise of their authors, leading to differences in internal organization, historical narrative, and the inclusion or exclusion of specific figures. The tabaqāt composed in the field of Islamic law (fiqh) were initially authored by scholars associated with the Ahl al-Hadīth movement. Consequently, the identification, tracing, and categorization of jurists across generations in these texts were deeply influenced by the methodologies and perspectives of hadīth and historical scholars. In this context, the portrayal of jurists and the presentation of Islamic law as a domain of knowledge and expertise were shaped by the priorities of the Ahl al-Hadīth. As a result, jurists from the Ahl al-Ra’y school were either excluded or included in ways that downplayed their influence and intellectual contributions. This article will first examine the earliest sources providing information about jurists, focusing on the criteria used to select individuals and categorize them into distinct layers (tabaqāt). It will then explore how scientific developments, particularly those associated with the expansion of Islamic territories and the evolution of Islamic law, were reflected in these texts. Finally, it will analyze how the foundational debates surrounding the emergence of Islamic law were incorporated into the earliest tabaqāt texts. This article aims to examine the narrative in these early texts, which bear witness to the formation of Islamic law and schools, from a historiographical perspective.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Law , Historiography , Tabaqāt Literature , Ahl al-Hadīth , Ahl al-Ra’y , Fuqahā al-Amsār

Kaynakça

• Abdel-Ghaffar, Omar Khaled. “A Summary of “Tabaqât al-Fuqahâ’: What is a Genre?”. Erişim 3 Mart 2025. https://journalofislamiclaw.com/current/article/view/334 google scholar
• Ali b. el-Medînî, Ali b. Abdullah. İlelü’l-hadis ve ma’rifetü’r-ricâl. ed. Abdülmu’tî Emin Kal’acî. Haleb: Dârü’l-Va’y, 1980. google scholar
• Aslan, Muhammet Salih. İbrahim en-Nehaî’nin Fıkıh Tarihindeki Yeri ve Hanefî Mezhebine Etkisi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. google scholar
• Çeker, Huzeyfe. Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2018. google scholar
• Çelebi, Hacı Halife Mustafa b Abdullah Katib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. ed. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. Tahran: Mektebetü’l-İslamiyye, 3. Basım, 1967. google scholar
• Fayda, Mustafa. Allah’ın Emriyle Siyer Başlar: Siyer Yazımında İlkler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022. google scholar
• Gökçe, Ferhat. “Hicri Üçüncü Asra Ait Bilinmeyen Bir Tabakât Kitabı Humeyd b. Zencûye’nin (ö. 251-869) Tabakâtü’l-Fukahâ ve’l-Muhaddisîn İsimli Eseri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56 (2019), 23-60. google scholar
• Husrî, Rıdvan Sâlih. “Nâşirin Girişi”. Tabakâtü’l-fukahâ min ledüni’s-sahâbe ve men ba’dehum mine’l-ulemâ. mlf. İbn Habîb. Rabat: Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ, Merkezu İbni’l-Kattân, 2012. google scholar
• İbn Habîb, Ebû Mervân es-Sülemî. Tabakâtü’l-fukahâ min ledüni’s-sahâbe ve men ba’dehum mine’l-ulemâ. ed. Rıdvan Sâlih el-Husrî. Rabat: Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ, Merkezu İbni’l-Kattân, 2012. google scholar
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed el-İşbîlî. Fehresetu İbn Hayr el-İşbilî. ed. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Mahmûd Beşşâr Avvâd. Tunus: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 2009. google scholar
• İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b İshak b Muhammed. Şurûtü’l-eimme = Fazlu’l-ahbâr ve şerhu mezâhibi ehli’l-âsâr. ed. Abdurrahman b Abdülcebbâr el-Ferîvâî. Riyad: Dârü’l-Müslim, 1995. google scholar
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b Sa’d b Meni’ ez-Zührî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebir = et-Tabakâtü’l-kübrâ. ed. Ali Muhammed Ömer. I-XI Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2001. google scholar
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled en-Nesâî. Tabakâtü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn. ed. Rıdvan el-Hasrî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2018. google scholar
• İzgi, Cevat. “Heysem b. Adî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Ekim 2024. https:// islamansiklopedisi.org.tr/heysem-b-adi google scholar
• Katz, Marion. “Tabaqât al-Fuqahâ’: What is a Genre?”. Erişim 3 Mart 2025. https://electures.uni-muenster. de/engage/theodul/ui/core.html?id=d663c380-90e7-4fb9-b0dd-698ea4e3132c google scholar
• Kavak, Özgür. “Modernleşme Öncesi Dönemde Tecdîd Meseleleri: Suyûtî’nin et-Tenbie’si Çerçevesinde Bir İnceleme”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 9/3 (2009), 157-172. google scholar
• Kaya, Eyyüp Said. “Tabakat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Ekim 2024. https:// islamansiklopedisi.org.tr/tabakat#4-fikih google scholar
• Kaya, Mesut. “Hadis ve Tarih İlimleri Arasında Tefsir Tabakat Literatürü: Histografik Bir İnceleme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 31 (2014), 33-65. google scholar
• Makdisi, George. “Tabakât-Biyografi: İslâm’ın Klasik Döneminde Hukuk ve Ortodoksi”. Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2019. google scholar
• Melchert, Christopher. “Hanefîliğin Kûfe ve Ehl-i Hadis’in Medine Kökenli Olarak Algılanışı”. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din - Yorum - Dindarlık. derleme ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları. 2018. google scholar
• Nedîm. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1978. google scholar
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. Tesmiyetü fukahâi’l-emsâr min ashâbi Resûlillah (sav) ve men ba’dehum. nşr. Mahmûd İbrâhim Zâyid. Haleb: Dâru’l-va’y, 1369. google scholar
• Özkan, Halit. Hicrî İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. google scholar
• Saraçoğlu, Tuba Nur. İbn Sa‘d. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022. google scholar
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. Tabakâtü’l-fukahâ. nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’r-râidi’l-arabî, 1970. google scholar
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ el-Mürrî el-Bağdâdî. Târîhu Osman b. Saîd ed-Dârimî an Ebî Zekeriyyâ İbn Maîn. nşr. Ahmed Muhammed Nur Seyf. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-türâs, ts. google scholar
• Zekkâr, Süheyl. “Nâşirin Girişi”. Kitâbü’t-Tabakât. mlf. Halîfe b. Hayyât. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe ve’s-Seyâha ve’l-İrşâd ve’l-Kavmi, 1966. google scholar