Osmanlı Kudüs’ünde Müslüman Varlığının Temsili: Nebî Mûsâ Vakfı

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 2, 397 - 424, 03.10.2025

Nihal Şahin Utku

https://doi.org/10.26650/iuitd.2025.1720380

Öz

Bu çalışma, Memlükler döneminde tesis edilen ve Osmanlı idaresi boyunca da kurumsal yapısını koruyarak işleyişini sürdüren Nebî Mûsâ Makamı ve Vakfı’nı ağırlıklı olarak 16. ve 17. yüzyıl arşiv belgeleri ışığında kurumsal ve idarî bir bakış açısıyla incelemektedir. Vakfın kuruluş amacı, gelir kaynakları ve yönetişim biçimlerine odaklanan araştırma, başta Kudüs kadı sicilleri olmak üzere çeşitli Osmanlı dönemi arşiv kaynaklarına dayanmaktadır. Çalışma, Nebî Mûsâ Makamı’nın yalnızca kutsal bir mekân değil, aynı zamanda güçlü ve sürdürülebilir bir vakıf kurumu üzerinden işleyen; bölgesel aidiyet ve toplumsal temsile imkân tanıyan bir yapı olduğunu ortaya koymaktadır. Sultan Baybars tarafından büyük ölçekli gelir kaynaklarıyla donatılan vakıf, Osmanlı döneminde sıkı bir malî denetim altında faaliyetlerini sürdürmüş ve yerel topluluklarla dinamik bir ilişki geliştirmiştir. Makam, ziyaret dönemlerinde ve gündelik işleyişte vakfın kurumsal desteğiyle canlı bir toplumsal mekâna dönüşmüş; bu sayede Filistinli Müslüman toplumunun kolektif hafızasında merkezî bir yer edinmiştir. Çalışma, Nebî Mûsâ örneği üzerinden vakıf kurumunun kutsal mekânların sürekliliği ve toplumsal işlevleri üzerindeki rolünü somut biçimde analiz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Nebî Mûsâ , Kudüs , Vakıf Yönetimi , Kutsal Mekânlar , Sultan Baybars

Representation of Muslim Presence in Ottoman Jerusalem: The Nabī Mūsā Endowment

Öz

This study examines the Nabī Mūsā Shrine and Endowment, which was established during the Mamlūk period and continued its operations under Ottoman rule while preserving its institutional structure, through a corporate and administrative perspective based on archival documents, mainly from the 16th and 17th centuries. Focusing on the endowment’s founding purpose, sources of income, and modes of governance, the research draws primarily on the Jerusalem sharīʿa court records along with various Ottoman archival sources. The study demonstrates that the Nabī Mūsā Shrine functioned not only as a sacred site but also as a dynamic space of regional identity and social representation, supported by a powerful and sustainable waqf structure. Initially endowed with strong revenue sources by Sultan Baybars, the endowment operated under strict fiscal supervision during the Ottoman era and developed a dynamic relationship with local communities. During the pilgrimage seasons and in its daily operations, the shrine was transformed into a vibrant social space through the institutional support of the waqf, thereby attaining a central place in the collective memory of the Muslim society of Palestine. Through the case of Nabī Mūsā, the study offers a concrete analysis of the waqf institution’s role in sustaining the continuity and social function of sacred spaces.

Anahtar Kelimeler

Nabī Mūsā , Jerusalem , Waqf Administration , Sacred Spaces , Sulṭān Baybars

Kaynakça

• Amitai, Reuven. “Some Remarks on the Inscription of Baybars at Maqam Nabi Musa”. Mamluks and Ottomans: Studies in honour of Michael Winter. ed. David J. Wasserstein - Ami Ayalon. 45-53. Oxon: Routledge, 2006. google scholar
• Asalî, Kâmil Cemil. Vesâik Makdisiyye Târihiyye. Amman: Menşurâtu’l-Câmiatu’l-Urduniyye, 1989. google scholar
• Atmış, Anıl. Kudüs Eşrafından Hüseyni ve Halidi Aileleri. Ordu: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020. google scholar
• Barghouti, Dia. “Reviving al-Nabi Musa: Performance, Politics, and Indigenous Sufi Culture in Palestine”. New Theatre Quarterly 38/1 (2022), 48-59. https://doi.org/10.1017/S0266464X21000415 google scholar
• Barkan, Ömer Lütfü. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 279-304. google scholar
• Bianchi, Davide. A Shrine to Moses: A reappraisal of the Mount Nebo Monastic Complex between Byzantium and Islam. Viyana: Austrian Academy of Sciences Press, 2021. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri II. Mustafa Fonu [AE.SMST.II]. No.123, Gömlek No. 13505. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri II. Mustafa Fonu [AE.SMST.II]. No.116, Gömlek No. 12661. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri, I. Mahmud Fonu [AE.SMHD.I]. No.144, Gömlek No. 10765. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri, III. Mustafa Fonu [AE.SMST.III]. No.306, Gömlek No. 24564. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Ali Evrak Odası [BEO]. No. 1570, Gömlek No. 117684. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Ali Evrak Odası [BEO]. No. 370, Gömlek No. 27700 google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri [A.{DVNSMHM.d]. No.7, Gömlek No. 2507. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri [A.{DVNSMHM.d]. No. 12, Gömlek No. 1133. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri [A.{DVNSMHM.d]. No. 19, Gömlek No. 121. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf Fonu [C.EV.]. No. 130, Gömlek No. 6464. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf Fonu [C.EV.]. No. 326, Gömlek No. 16589. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. Gömlek No. 342, 33. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. Gömlek No. 2313, 135. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT]. Gömlek No. 2425, 103. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Mektubi Kalemi [EV.MKT]. Gömlek No. 3132, 70. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Mektubi Kalemi [EV.MKT]. Gömlek No. 694, 8. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebe Kalemi [EV.MKT]. Gömlek No. 1658, 7. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Muhasebesi [EV.EMH]. Gömlek No. 129, 110. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Vakıf Fonu [İE.EV]. No. 34, Gömlek No. 3925. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye Fonu [İ.DH.]. No. 56, Gömlek No. 2760. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Hususi [İ.HUS]. No. 33, Gömlek No. 100. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı [A.}MKT.]. No. 93, Gömlek No. 9 ve 36. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı [A.}MKT.]. No. 96, Gömlek No. 2. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı [A.}MKT.NZD]. No.257, Gömlek No. 94. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Umum Vilayet Evrakı [A.}MKT.UM]. No.19, Gömlek No. 99. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şura-yı Devlet [ŞD]. No. 2272, Gömlek No. 42. google scholar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Hazine-i Hassa [Y..PRK.HH]. No. 38, Gömlek No. 36. google scholar
• Canaan, Taufik. Mohammedan Saints and Sanctuaries in Palestine. Londra: Luzac and Co., 1927. google scholar
• Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus, 1190-1350. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. google scholar
• Cohen, Amnon. “Al-Nabi Musa - an Ottoman Festival (Mawsim) Resurrected?” Mamluks and Ottomans: Studies in honour of Michael Winter. ed. David J. Wasserstein - Ami Ayalon. 34-44. Oxon: Routledge, 2006. google scholar
• Deveci, Can. “General Allenby Döneminde Filistin’de Askeri Yönetim ve Nebi Musa Olayları (1917-1920)”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 8/1 (Ocak 2018), 35-50. google scholar
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 11. Baskı., 1993. google scholar
• Eroğlu Memiş, Şerife. “Kudüs Vakıflarında İstihdam: 18. Yüzyılda Vakıf Görevlilerinin Sosyo-Ekonomik ve Demografik Özellikleri”. Osmanlı Araştırmaları 55 (2020), 99-144. google scholar
• Eroğlu Memiş, Şerife. “XVIII. Yüzyılda El-Halil Kentinde Bir Sofra: Simâtü’l-Halîl”. Tarih Araştırmaları Dergisi 40/69 (2021), 188-233. google scholar
• Eroğlu Memiş, Şerife. “XVIII. Yüzyılda Kudüs’te Vakıf Mülklerin İşletim Usulleri: İcâre-i Vâhide, Hikr, İcâre-i Tavîle ve Huluvv-i Şer‘i Uygulamaları”. Beytülmakdis Araştırmaları Dergisi 19/1 (2019), 19-46. google scholar
• Faroqhi, Suraiya. Pilgrims and Sultans: The Hajj under the Ottomans. Londra: I.B. Tauris, 2014. google scholar
• Güvemli, Oktay - Güvemli, Batuhan. “Osmanlı Kayıt Kültüründe Vakıf Muhasebesi ve Devlet Muhasebe Sistemi”. Vakıflar Dergisi 46 (Aralık 2016), 9-21. google scholar
• Halabi, Awad. “The Transformation of the Prophet Moses Festival in Late Ottoman Jerusalem (1850-1917): From Traditional Pilgrimage to Civil Ritual”. Journal of Ritual Studies 32/2 (2018), 1-15. google scholar
• Hoexter, Miriam. Endowments, Rulers and Community: Waqf al Haramayn in Ottoman Algiers. Leiden: Brill, 1998. google scholar
• Irwin, Robert. “Palestine in Late Medieval Islamic Spirituality and Culture”. Byzantines, Latins, and Turks in the Eastern Mediterranean World after 1150. ed. Jonathan Harris vd. 313-326. Oxford: Oxford University Press, 2012. google scholar
• Işık, Sevgi - Fatma Ayan (ed.). Defter-i Evkâf-ı Livâ-i Kuds-i Şerif. Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, 2015. google scholar
• İbn Şeddâd, İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm. Târîhu’l-meliki’z-Zâhir. ed. Ahmed Hutait. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1983. google scholar
• Kallek, Cengiz. “Feddân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/293-294. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1995. google scholar
• Kallek, Cengiz. “Müd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/455-457. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020. google scholar
• Khasawneh, Asma Jadallah. “Silver and Copper Coins Used in Jerusalem: A Study Through the Records of the Sharia Court in Jerusalem from 1111-1163 AH/1700-1750 AD”. Cuadernos de Econom^a 47/133 (2024), 202-210. google scholar
• Köse, Feyza Betül. “Osmanlı Dönemi Kudüs’ünde İdari Ve Sosyal Yapı”. Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Belgü Dergisi 1 (2015), 161-199. google scholar
• Murphy-O’Connor, Jerome. The Holy Land: An Oxford Archaelogical Guide. Oxford: Oxford University Press, 5. Basım., 2008. google scholar
• Pamuk, Şevket. Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018. google scholar
• Parrinello, S. “Documentation and Valorization of Holy Land cultural heritage: the Virtual Space for the historical sites”. Cuba: Universidad de Oriente, 2017. https://www.researchgate.net/publication/335796910_ Documentation_and_Valorization_of_Holy_Land_cultural_heritage_the_Virtual_Space_for_the_hystorical_ sites google scholar
• Picchio, Francesca vd. “Digital Scenarios and Virtual Environments for the Representation of Middle Eastern Architecture”. Graphic Imprints: The Influence of Representation and Ideation Tools in Architecture. ed. Carlos L. Marcos. 541-556. Cham: Springer International Publishing, 2019. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 16 (951-952/1544-1545). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2018. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 28 (961/1554). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2017. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 31 (963/1556). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2019. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 33 (964/1556-1557). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2018. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 36 (965-966/1557-1558). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2017. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 39 (967/ 1559-1560). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2019. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 43 (969-970/1562). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2019. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 44 (970/1562). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2019. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 45 (971/1564). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2019. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 46 (972/1565). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2018. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 48 (973/1566). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2020. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 49 (974/1567). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2020. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 51 (975-976/1568). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2020. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 55 (980-981/1572-1573). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2020. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 56 (981-983/ 1574-1575). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2020. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 57 (984-985/ 1576-1577). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2020. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 96 (1024/1615). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2015. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 101 (1027-1028/1618-1619). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2018. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 112 (1036/1626-1627). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2018. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 119 (1041-1042/1632). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2014. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 136 (1055/1646). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2015. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 167 (1096/1684). haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2015. google scholar
• Sicillatu Mahkemeti’l-Kudsi’ş-Şer’iyye: Sicil Rakam 201 (1114/1702),. haz. İbrahim Rebayia. İstanbul: IRCICA, 2016. google scholar
• Singer, Amy. Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik: İyilik Yap, Denize At. çev. Ali Özdamar. İstanbul: Alfa, 2018. google scholar
• Tamari, Salim. “Maqam al-Nabi Musa (Jericho)”. Revue des etudes islamiques 49/2 (1981), 231-250. google scholar
• Taragan, Hana. “Holy Place in the Making: Maqam Al-Nabi Musa in the Early Mamluk Period”. ARAM Periodical 18-19 (2007 2006), 621-639. https://doi.org/10.2143/ARAM.19.0.2020749 google scholar
• Telli, Hasan. “Osmanlı’nın Son Kudüs Müftüleri”. Tokat İlmiyat Dergisi 12/2 (Aralık 2024), 374-395. google scholar
• Tütüncü, Mehmet. Turkish Palestine (1069-1917): Inscriptions from al-Khalil (Hebron), Nabi Musa and Other Palestinian Cities under Turkish Rule. Haarlem: SOTA/ Turkestan and Azerbaijan Research Centre, 2008. google scholar
• Vekâle Kuds net lil-enbâ’. “El-evkâf tedînü’l-istîlâ’ alâ âlâfi’d-dunemât min arâdâ vakfi’n-Nebâ Mûsâ”. 06 Mayıs 2022. Erişim 15 Mayıs 2025. https://qudsnet.com/post/533845/-^l^jjJİI-^Vl-jlc-»^jûuVI-ûJj2-^l3j^l (j-uy-a-^l-^b-^^lJ-Û-» google scholar
• Wallach, Yair. “Râyât mevsimu’n-Nebî Mûsâ”. Mecelletü’d-Dirâsât el-Filistinîyye 105 (K 2016), 85-91. google scholar
• Winter, Michael. “The ashraf and the naqîb al-ashraf in Ottoman Egypt and Syria: A comparative analysis”. Sayyids and Sharifs in Muslim Societies: The Living Links to the Prophet. ed. Kazuo Morimoto. 139-157. Oxon: Routledge, 2012. google scholar
• Yediyıldız, Bahaeddin. “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadî Boyutu”. Vakıflar Dergisi 18 (1984), 5-41. google scholar
• Yıldız, Kenan. “Osmanlıda Vakıf Teftişleri ve Vakıf İdaresinin Merkezileşmesi”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 42 (2019), 33-72. google scholar
• Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Hüseynî. Tâcu’l-’arûs min cevâhiri’l-kâmûs. ed. Abdulalîm et-Tahâvî. Kuveyt: Matbaa Hukumetu’l-Kuveyt, 1980. google scholar