BOĞAZLAR KOMİSYONU’NUN KURULUŞU VE FAALİYETLERİ (1924-1936)

Yıl 2017, Cilt: 37 Sayı: 1, 1 - 28, 30.06.2017

Abdurrahman Bozkurt

Öz

TBMM heyeti Lozan Konferansı’nda, İtilaf Devletlerinin işgali altında olan İstanbul ve
Boğazlar bölgesini geri alabilmek amacıyla müzakereler yürütmüş, bu uğurda Lozan
Antlaşması ve ekinde yer alan belgeleri imzalamaya razı olmuştur.

Lozan Antlaşması’nın ekinde yer alan Boğazlar Mukavelesi Türkiye’nin mutlak hakimiyetini
zedelebileyecek hükümler içermesine rağmen imzalanmış ve onaylanmıştır. Bu bağlamda en
çok dikkat çeken hüküm uluslararası karaktere sahip Boğazlar Komisyonu’nun kurulmasına
ilişkindir. Her ne kadar mukavele ile sınırlandırılan yetkilerle kurulması ve faaliyette bulunması
tasarlanmışsa da Boğazlar Komisyonu’nun yabancı üyeleri, bu Komisyon’un görev
alanını genişletebilmek için teşebbüslerde bulunmuşlar, ancak Türk Hükûmeti’nin kararlı
tutumu ve Komisyon başkanının müdahaleleriyle bu tür teşebbüsler engellenebilmiştir.

Boğazlar Komisyonu’nun kuruluş serüvenini ve faaliyetlerini incelemeyi hedefleyen bu çalışmada yerli ve yabancı arşiv kayıtları ile süreli yayınlar temel kaynak olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Boğazlar Komisyonu, Boğazlar Mukavelesi, Lozan Antlaşması, Türk Boğazları, İtilaf Devletleri

THE ORGANIZATION AND ACTIVITIES OF THE STRAITS COMMISSION

Öz

Turkish Grand National Assembly delegation in Lausanne Conference, conducted negotiations
in order to reclaim the Istanbul and Bosphorus regions which were under the
occupation of Allied Powers, for which he was willing to sign the Treaty of Lausanne and
the documents attached to it.

The Straits Convention, which is annexed to the Treaty of Lausanne, signed and ratified,
even though there are provisions that would undermine Turkey’s absolute sovereignty. The most remarkable provision in this context is related to the establishment of the Straits
Commission with international character. Although it is designed to operate with the authority
limited by contracts, foreign members of the Straits Commission have attempted
to expand the scope of this commission. But such undertakings could be prevented by the
decisive attitude of the Turkish Government and with the intervention of the commissioner.

In this study, which aims to examine the establishment adventure and activities of the
Bosphorus Commission, domestic and foreign archive records and periodicals will be
used as the main source.

Anahtar Kelimeler

Straits Commission, Straits Convention, Treaty of Lausanne, Turkish Straits, Allied Powers

Kaynakça

• 1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• 2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dâhiliye Nezâreti Kalemi Mahsus Müdüriyeti Evrakı (BOA, DH.KMS)
• Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Asayiş Kalemi Evrakı (BOA, DH.EUM.AYŞ)
• Hariciye Nezâreti İstanbul Murahhaslığı Evrakı (BOA, HR.İM)
• Hariciye Nezâreti Siyasî Kısım Evrakı (BOA, HR.SYS)
• 3. Public Record Office
• Foreign Office (FO)
• War Office (WO)
• Cumhuriyet Gazetesi (1924-1936)
• BOZKURT, Abdurrahman; Türk Boğazlarında Uluslararası Kontrol (1918-1936), İstanbul, İdeal Yayınevi, 2014.
• EYYÜPOĞLU, İsmail; Mudanya Mütarekesi, Ankara, 2002.
• GÖKAY, Bülent; Bolşevizim ile Emperyalizim Arasında Türkiye (1918-1923), Çev. Sermet Yalçın, İstanbul 1998.
• HERGÜNER, Mustafa; Cumhuriyetimizin İlk Yıllarında Türk Boğazları ve Boğazlar Komisyonu Başkanı Vasıf (Temel) Paşa, İstanbul 2004.
• MERAY, Seha L.; Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, Takım I, Cilt I, Kitap I, Ankara 1969.
• Boğazlar Komi̇syonu’nun Kuruluşu ve Faali̇yetleri (1924-1936) 19
• SOYSAL, İsmail; Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), C. I, Ankara 1983.
• ŞIMŞIR, Bilâl N.; İngiliz Belgeleri ile Sakarya’dan İzmir’e «1921-1922», Ankara 1972.
• TANSEL, Selahattin; Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. I-III, İstanbul 1991.
• Türk İstiklâl Harbi, C. I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara 1962.
• WALDER, David; Çanakkale Olayı 1922, Çev. M. Ali Kayabal, İstanbul 1970.
• ARMAOĞLU, Fahir; İngiliz Belgelerinde İstanbul’un İşgali (16 Mart 1920), Belleten, C. LXII, S. 234, 1998, s. 469-484.
• BIYIKLIOĞLU, Tevfik; Birinci Dünya Harbinde (1914-1918) ve MondrosMütarekesi Sıralarında (30 Ekim 1918- 11 Ekim 1922 BoğazlarProblemi, Belleten, C. XXIV, 1960, s. 81-93.
• BOZKURT, Abdurrahman; Yunanistan’ın Edirne’de İşgal UygulamalarındanÖrnekler (1920-1922), Uluslararası Edirne’nin Fethinin 650. YılıSempozyumu Bildiriler Kitabı (4-6 Mayıs 2011), Edirne 2012, s. 436-455.
• ÇUFALI, Mustafa; Çanakkale Krizi ve Lloyd George’un İktidardan Düş-mesi Eylül-Ekim 1922, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XV, S.45, Kasım 1999, s. 801-821.
• ERDAŞ, Sadık; İki Savaş Arasında Türk Boğazları, Türkler, C. 16, Ankara 2002, s. 1223-1259.
• GWYN, Julian R. Jermy; The Bosphorus and The Dardanelles: 1902-1923(a Study of French and British Policies), McGill University, for the Master of Arts Degree Department of History, Montreal-Canada, 1958.