Osmanlı İdadilerindeki Ders Dağılımlarına Göre Muhasebenin Bir Matematiksel Alt Disiplin Olduğu Varsayımının Araştırılması (1890-1915)

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 2, 393 - 421, 30.07.2025

Ömer Yazan

https://doi.org/10.26650/oba.1595821

Öz

Muhasebe, defter tutma sanatı olarak başlayıp bağımsız bir bilimsel nitelik kazandığı dönemlere kadar uzun süre matematikle yakın ilişkide görülmüştür. Hatta bu ilişki muhasebenin daha çok bir matematiksel alt disiplin olduğu varsayımı üzerinden kurgulanmıştır. Yirminci yüzyıl başlarına kadar görülebilen bu ilişkinin takibi muhasebenin bilimsel birikimi ve niteliğini değerlendirmek için önemlidir. Bu doğrultuda çalışmada Osmanlı okullarında muhasebe eğitimi kronolojik olarak ele alınmış, ilgili okullar arasında ortaöğretim seviyesinde en yaygın olan ve bünyesinde muhasebe eğitimi verildiği bilinen idadiler ayrıca incelenmiştir. Muhasebenin bir matematiksel alt disiplin olarak kabul edildiğine dair tarihi örnekler sunulmuş, muhasebe ve matematik eğitiminin ne ölçüde aynı öğretmenler tarafından verildiğinin tespit edilmesi için idadilerde 1890-1915 dönemini kapsayan bir araştırma yapılmıştır. Bu kapsamda idadilerde muhasebe dersi veren öğretmenlerin bu ders dışında anlattıkları diğer dersler arşiv belgeleri üzerinden belirlenerek, ders türü ve ders gruplarına göre sayısal dağılımları yapılmıştır. Araştırmanın bulguları idadilerde muhasebe dersini anlatan öğretmenlerin diğer derslere oranla matematik derslerini daha fazla yürüttüklerini göstermiştir. Bu yönüyle çalışma muhasebenin matematikle olan tarihsel ilişkisini ortak eğitimciler üzerinden destekleyerek literatüre katkı sağlamayı hedeflemiştir. Takip eden çalışmalarda, muhasebe ve matematik eğitimlerinin bir arada verilmesine yönelik alternatif tarihi eserlerin tahlili, ilgili dönemlerde muhasebe eğitiminin ekseriyetle matematik eğitimcileri tarafından verildiğine dair alternatif eğitim kurumlarında araştırmalar ve ortak branşlaşmaya dair örnekler ele alınabilir.

Anahtar Kelimeler

İdadi , ders dağılımı , usûl-i defterî , çift yanlı kayıt yöntemi , muhasebe eğitim tarihi , matematiksel alt disiplin

A Research of The Assumption That Accounting Is a Mathematical Sub-Discipline According to the Lesson Distributions in Ottoman Idadis (1890-1915)

Öz

Accounting has been seen in a close relationship with mathematics for a long time until it started as the art of bookkeeping and became an independent scientific discipline. In fact, this relationship was built on the assumption that accounting was more of a sub-discipline of mathematics. The follow-up of this relationship, which can be seen until the early twentieth century, is important for evaluating the scientific background and quality of accounting. Accordingly, this study examines accounting education in Ottoman schools chronologically, and also analyzes the most common secondary schools, the idadis, which are known to have offered accounting education. Historical examples of the acceptance of accounting as a sub-discipline of mathematics have been presented, and research covering the period 1890-1915 has been conducted in idadis to determine the extent to which accounting and mathematics education has been provided by the same teachers. In this context, the other lessons taught by the teachers who taught accounting in idadis have been identified through archival documents, and their numerical distribution has been made according to lesson types and groups. The findings of the study showed that teachers who taught accounting in idadis taught mathematics more than other lessons. In this respect, the study aims to contribute to the literature by supporting the historical relationship between accounting and mathematics through common educators. In the following studies, the analysis of alternative historical works on the combination of accounting and mathematics education, research in alternative educational institutions on the fact that accounting education was mostly given by mathematics educators in the relevant periods, and examples of joint majors can be discussed.

Anahtar Kelimeler

Idadi , lesson distributions , bookkeeping , double-entry bookkeeping , history of accounting education , mathematical sub-discipline

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi: google scholar
• Maarif Nezareti Tedrlsat-ı İbtldalye Kalemi (MF. İBT) 52/73, 17 Şubat 1313 (1 Mart 1898); 58/45, 20 Kanun-u Evvel1314 (i Ocak 1899); 172/43, 1 Kanun-u Sani 1323 (14 Ocak 1908); 302/13, 12 Nisan 1329 (25 Nisan 1913), google scholar
• Bâbıâli Evrak Odası (BEO) 449/33627, 2 Nisan 1312 (14 Nisan 1896), google scholar
• Ahmed Ziya. Fenn-i Defterî. İstanbul: -eserde yayın yeri belirtilmemiştir- 1310. google scholar
• Ahmed Ziya. Fenn-i Usûl-i Defterî-i Askerî'den Müsvedde Defteri. İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1312. google scholar
• Alkan, Mehmet Ö. Tanzimat'tan Cumhuriyete Modernleşme Sürecinde Eğitim istatistikleri 1839 - 1924, Tarih İstatistikleri Dizisi, Cilt 6. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 2000. google scholar
• Akyüz, Yahya. TürK Eğitim Tarihi M.Ö. 1000 - M.S. 2020. Ankara: Pegem Akademi, 2020. google scholar
• Ali Suavi. Fenn-i Tanzim-i Defter. Paris: Ulum Gazetesi, 8. sayı, 1286. google scholar
• Auvert, Juste Urbanie. Arithmetique et Systeme Metrique 2400 Exercices et Problemes. Dix-Huitieme Edition. Paris: Gedalge Jeune, Libraire-Editeur, 1896. google scholar
• Cihan, Ahmet. Osmanlı’da Eğitim. İstanbul: 3F Yayınevi, 2007. google scholar
• Elker, Salâhaddin. Divan RaKamları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953. google scholar
• Ergin, Osman. TürK Maarif Tarihi Cild: 1-2. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. google scholar
• Ergin, Osman. TürK Maarif Tarihi Cild: 3-4. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. google scholar
• Ergün, Mustafa ve Duman, Tayyip. “19. Yüzyılda Osmanlı Askerî Okullarının Ders Programları ve Ders Kitapları”. Yeni TürKiye. 1/7 (1996): 494-511. google scholar
• Faik Şevket. Yeni Usûl-i Defterî ve Muamelat-ı Tüccariye Dersleri. İstanbul: Tanin Matbaası, 1326. google scholar
• Fardis. Usûl-i Defterî, , İstanbul: Mekteb-i Sanayi Matbaası, 1286. google scholar
• Gündüz, Mustafa. Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in inşası, Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar. Ankara: Lotus Yayınevi, 2010. google scholar
• Güran, Tevfik. Osmanlı Devleti’nin ilk istatistik Yıllığı 1897, Tarihi istatistikler Dizisi, Cilt 5. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 1997. google scholar
• Halliday, John. The New London Method of Arithmetick. London: Joseph Davidson, 1749. google scholar
• Hamid. Mufassal Usûl-i Defterî, Kısm-ı Sanî, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1317. google scholar
• Hamid. Usûl-i Defterî, İstanbul: Karabet Matbaası, 1321. google scholar
• Hamid. Muhtasar Usûl-i Muhasebe - Fenn-i Defterî, Kısm-ı Sanî. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1327. google scholar
• Hamid. Usûl-i Defterî, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1329. google scholar
• Hasan Ferid. MüKemmel ilm-i Hesab, Üçüncü Cild, Kısm-ı Ticari. İstanbul: Kitapçı Arakel Matbaası, 1330. google scholar
• Hasan Tahsin. Yeni Usûl-i Defterî. İstanbul: Kasbar Matbaası, 1307. google scholar
• Hasan Tahsin. Usûl-i Defterî. İstanbul: Kitapçı Kasbar, 1311. google scholar
• Kanunname-i Ticaret. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1281. google scholar
• Koç Yalkın, Yüksel. BanKacılar için Genel Muhasebe Bilgisi. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 1988. google scholar
• Kodaman, Bayram. Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991. google scholar
• Malcolm, Alexander. A New Treatise of Artihmetic and BooK-Keeping. Edinburgh: John Mosman and William Brown, 1718. google scholar
• Marmet, E. Cadres. Principles de Tenue de Livres, Tres-Simplifiee, A Partie Simple et a Partie Double. Paris: Librairie de L. Hachette, 1854. google scholar
• Mehmed Mecdüddin. Mebadi-i Usûl-i Defterî. İstanbul: Mihran Matbaası, 1300. google scholar
• Mehmet Nüzhet. Muğni'l Küttab. İstanbul: Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası, 1286. google scholar
• Mehmed Nüzhet. ilm-i Hesab maa Usûl-i Defterî. (Çatalcalı Hasan baskısı). İstanbul: Matbaa-i Amire, 1311. google scholar
• Muhyiddin. ilaveli Usûl-i Defterî-i Cedid. 2. Baskı. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1302. google scholar
• Otar, İsmail. “Risale-i Felekiye’nin Yeni Bir Nüshası Hakkında”. Türk Kültürü incelemeleri Dergisi, 7 (2002): s.316. google scholar
• Özön, Mustafa Nihat. BüyüK Osmanlıca- TürKçe SözlüK. Genişletilmiş 3. Basım, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1959. google scholar
• Pacioli, Luca. Summa de Arithmetica Geometria, Proportioni et Proportionalita, Venezia: Paganino de Paganini, 1523. google scholar
• Pehlivan Ağırakça, Gülsüm. Mekteplerde Ahlak Eğitim ve Öğretimi (1839-1923). İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2013. google scholar
• Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003. google scholar
• Savary, Jacques. Le Parfait Negociant ou Instruction Generale. Paris: Jean Guignard, 1675. google scholar
• Serkiz Nihad. Hocasız ve Pratik Usûl-i Defterî. İstanbul: Türk Matbaası, 1926. google scholar
• Serkiz Nihad. Nazarî ve Amelî Muhasebe. İstanbul: Amedi Matbaası, 1926. google scholar
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). İstanbul: İletişim Yayınları, 2015. google scholar
• Şanal, Mustafa ve Alaca. Erol, Türk Eğitim Tarihi Orta Asya’dan Günümüze. 3. Baskı. Ankara: Pegem Akademi, 2023. google scholar
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Türkiye Kadastrosunun Tarihi- Kadastro Tarihinin Kaynakları, Ankara: Azim Matbaacılık, 2021. google scholar
• Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim. Osmanlı İmparatorluğu'nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999. google scholar
• TinweL, WiLLiam. A Treatise of Practical Arithmetic and Bookkeping by Single Entry. Fifth Edition. New CastLe: M. Angus and Son, 1805. google scholar
• TinweL, WiLLiam. Treatise on Practical Arithmetic with Bookkeeping by Single Entry. New CastLe: M. & M.V. Lambert, 1852. google scholar
• Tursun, Mehmet ve Aksu, İbrahim. “Kirkor Kömürcüyan’ın Yeni Muhasebe Usûlü Başlıklı Kitabının Tahlili”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 27, (2024): 23-36. google scholar
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). Cemil Öztürk. İstanbuL: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. google scholar
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). Cemil Öztürk. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). Nejat Göyünç. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. google scholar
• Uyanık, Ercan. “Modernleşme Döneminde Türk Aydınının Eğitime Bakışı”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi. 2006 google scholar
• Yakut, Esra. Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Meşihat, Adliye, Maarif ve Hilafet 1918-1922. İstanbuL: Kitap Yayınevi, 2020. google scholar
• Yazan, Ömer. “İdadilerde Muhasebe Eğitimi: Hasan Tahsin’in Yeni UsûL-i Defterî (1895) Örneği”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15, (2018): 67-97. google scholar
• Yazan, Ömer. “Çift YanLı Kayıt Yöntemini Esas ALan ÖncüL Bir Eser: Muğni’L Küttab (1869)’ın Muhasebe AnLayışı ve Saadetname (1306) Vurgusu”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 16, (2019): 41-61. google scholar
• Yazan, Ömer. “Osmanlı Mekteplerinde Çift Yanlı Kayıt Yöntemine Dayalı Muhasebe Eğitimi”. Ed: Mahmut Zengin v.d. Osmanlı Mektepleri (Bir Modernleşme Çabası Olarak Osmanlı Eğitiminde Yeni Arayışlar). İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, (2021): 365-386. google scholar
• Yetişgin, Memet ve DumanoğLu, Sevim CeyLan. “OsmanLı DarüLmuaLLimin Mektebi: Maraş DarüLmuaLLimini”. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16 (4), (2017): 1083-1100. google scholar
• Ziya. Fenn-i Usûl-i Defterî. İstanbul: Mihran Matbaası, 1298. google scholar