The Influence of Abdulhamid II’s Relationship with Pasteur and the Pasteur Institute on Ottoman Medicine

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 2, 333 - 362, 30.07.2025

Ahmet Nizamoğlu , Arif Hüdai Köken , Hüseyin İlter

https://doi.org/10.26650/oba.1602650

Öz

Abdülhamid II’s interest in medicine and health initiated relations with Louis Pasteur. The scientific contacts and achievements established on this axis were turned into a policy by order of the sultan. The interaction between Abdülhamid II and Pasteur, which started in the last quarter of the 19th century, can be said to have created an infrastructure for the current scientifically based health policies in terms of public health and preventive medicine practices that have continued from the Ottoman Empire to the present day. The process initiated by Abdülhamid II, in line with his relations with Pasteur and the Pasteur Institute, paved the way for a more effective fight against other infectious diseases such as rabies, anthrax, smallpox, and diphtheria. In this study, Abdülhamid II’s relations with Pasteur and the Pasteur Institute, which formed the basis of modern public health policies, were evaluated in the light of archival documents, printed works, periodicals, statistical reports, and copyrighted works. The study was conducted using the survey model and document analysis method.

Anahtar Kelimeler

History of Medicine , Ottoman History of Medicine , Abdulhamid II , Louis Pasteur , Rabies Vaccine , Pasteur Institute , Anthrax Vaccine , Zoeros Pasha , Hüseyin Remzi Bey , Hüseyin Hüsnü Bey

II. Abdülhamid’in Pasteur ve Pasteur Enstitüsü ile Olan Münasebetlerinin Osmanlı Tıbbına Etkileri

Öz

II. Abdülhamid’in tıp ve sağlığa ilgisi Louis Pasteur ile olan münasebetleri başlatmıştır. Bu eksende kurulan bilimsel temaslar ve kazanımlar padişah emriyle bir politika haline getirilmiştir. 19. yüzyılın son çeyreğinde başlayan II. Abdülhamid ile Pasteur etkileşimi, güncel bilimsel temele dayanan sağlık politikalarının Osmanlı’dan günümüze kadar devam eden halk sağlığı ve koruyucu hekimlik uygulamaları yönüyle bir alt yapı oluşturduğu söylenebilir. II. Abdülhamid’in Pasteur ve Pasteur Enstitüsü ile münasebetleri doğrultusunda başlattığı süreç, kuduz, şarbon, çiçek, difteri gibi diğer bulaşıcı hastalıklarla mücadelenin daha etkin bir şekilde yürütülmesine ön ayak olmuştur. Bu çalışmada modern halk sağlığı politikalarının temelini oluşturan II. Abdülhamid’in, Pasteur ve Pasteur Enstitüsü ile olan münasebetleri arşiv belgeleri, döneme ait basılı eserler, süreli yayınlar, istatistik raporları ve telif-tetkik eserler ışığında değerlendirilmiştir. Çalışma tarama modeli ve doküman analizi yöntemiyle yapılmıştır

Anahtar Kelimeler

Tıp Tarihi , Osmanlı Tıp Tarihi , II. Abdülhamid , Louis Pasteur , Kuduz Aşısı , Pasteur Enstitüsü , Şarbon Aşısı , Zoeros Paşa , Hüseyin Remzi Bey , Hüseyin Hüsnü Bey

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul. google scholar
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 1296/97179, 1354/101495, 1635/122614, 271/20301, 282/21111, 316/23681, 373/27927, 571/42788, 779/58415, 795/59583. google scholar
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 171/11, 1384/17, 1386/50, 1409/49, 1517/60, 1540/63, 1558/100, 1560/78, 1562/91, 1825/40, 1827/116, 1974/31, 2069/35, 2375/34, 2418/93, 308/29, 1381/5, 1398/10, 1464/3, 1532/10, 1584/7. google scholar
• Hariciye Tahrirat (HR.TH.) 67/73. google scholar
• İrade Dahiliye (İ.DH.) 1010/79739, 1048/82322, 1063/83378, 1216/95213, 989/780067, 989/78144, 991/78260. google scholar
• İrade Hususi (İ.HUS.) 16/124, 16/19, 16/81. google scholar
• İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD.) 88/5264. google scholar
• İrade Orman ve Maadin (İ.OM.) 2/31, 5/41, 9/29. google scholar
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 62/34. google scholar
• Şura-yı Devlet (ŞD.) 365/66, 517/18, 528/12, 530/17. google scholar
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS.) 280/52, 285/31, 293/37. google scholar
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.) 25/1, 129/82, 194/108, 20/20, 203/129, 72/118, 75/61. google scholar
• Yıldız Sıhhiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.SH.) 4/56. google scholar
• Yıldız Mabeyn Evrakı ve Saray Görevlileri Maruzatı (Y.PRK.SGE.) 2/73. google scholar
• Zabtiye Defterler (ZB.d.) 315, 316. google scholar
• L’Eclaireur Du Gard, 6 Mai 1886. google scholar
• L’Univers Illustre, 19 Juin 1886. google scholar
• Le Petit Journal, 14 Janvier 1893. google scholar
• Akpınar, Deniz. Erhan, Ertuğrul. Türkiye’de Bakteriyoloji Alanında Gelişmeler (1876-1938). İstanbul: Kutlu Yayınevi, 2020. google scholar
• Aydın, Erdem. “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM 15 (2004): 185-207. google scholar
• Aykurt, Çetin. Aykurt, FiLiz. “II. AbdüLhamit’in Pasteur Enstitüsü iLe MünasebetLeri”, Uluslararası Söz, Sanat, Sağlık Sempozyumu, Ed. Yüksel TopaLoğLu, Barış B. Acar, Ayşe Nur Özdemir, Seda Çetin, 2016: 481-485. google scholar
• Başustaoğlu, Ahmet. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Mikrobiyoloji Tarihimize Bakış 1850-1923. Ankara: Klinik Mikrobiyoloji Uzmanlık Derneği Yayınları, 2011. google scholar
• CavaiLLon, Jean Marc. Sandra Legout, “Louis Pasteur: Between Myth and Reality”, Biomolecules 12/4 (2022): 1-22. google scholar
• Çakır, Sinan. “BakteriyoLojihane-i Şahane’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006. google scholar
• Çavdar, Necati. Karcı, EroL. “XIX. YüzyıL OsmanLı SağLık TeşkiLatLanması’na Dair BibLiyografik Bir Deneme”, Journal of Turkish Studies 9/4 (2014): 255-286. google scholar
• Çavuş, Remzi. “II. Abdülhamid Döneminde Dâülkelp (Köpek Hastalığı-Kuduz) Tedavihanesi,” VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2/1 (2017): 45-61. google scholar
• ErtuğruL, Levent. Tıp Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Akademi Yayıncılık; 2010-2011. google scholar
• Gordon Y. C. Cheung, Justin S. Bae, MichaeL Otto, “Pathogenicity and viruLence of StaphyLococcus aureus”, Virulance 12/1 (2021): 547-569. google scholar
• Gökmen, Ertan. “19. Yüzyılda OsmanLı Sağlık Görevlileri ve Emeklileri”, OTAM 52/3 (2022): 99-133. google scholar
• HayırLıdağ, Mustafa. “Dr. Alexander Zoeros Pasha (1842-1917): One of The First Bacteriologists”, International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal 8/63 (2022): 1548-1551. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi. Cilt II. (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu vd.), İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2008. google scholar
• Jübile De M. Pasteur. Paris: Gauthier-Villars Et Fils, Imprimeurs-Libraires, 1893. google scholar
• Kahya, Esin. “Fransa’da İhtisas Yapmış Olan Türk Hekimlerinden Bazıları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 31/1-2 (1987): 245-262. google scholar
• Karacaoğlu, Emre. “Doktor Hüseyin Remzi Bey (Ö.1896) Hayatı, Eserleri ve Bilimsel Bir Diyaloğu”, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 5/2 (2015): 69-83. google scholar
• Karacaoğlu, Emre. “Bakteriyolojihâne-i Şâhâne’nin İlk Müdürü Dr. Maurice Nicolle’e (1862-1932) Dâir Bazı Arşiv Belgeleri”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi 23/2 (2015): 41-53. google scholar
• Karacaoğlu, Emre. “Hüseyin Remzi Bey ve Hüseyin Hüsnü Bey’in ‘Mikrob’ Adlı Eseri ve Tıp Tarihimiz Açısından Önemi,” TürKiye KliniKleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi 22/2 (2014): 48-59. google scholar
• Karacaoğlu, Emre. “Hüseyin Remzi Bey ve Hüseyin Hüsnü Bey’in Mikrob Adlı Yapıtı ve Türk Tıp Bilimine Katkıları”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2013. google scholar
• Karacaoğlu, Emre. “Kuduz Hastalığına Dâir İlk Kitabımız: Kuduz İlleti ve Tedâvîsi”, Türkiye Klinikleri J Med Ethics 23/3 (2015): 73-85. google scholar
• Kılıç, Pelin İskender. “II. Abdülhamid Döneminde İstanbul’da Hastane Açma Girişimi ve Doktor Stecoulis”, History Studies International Journal of History 13/1 (2021): 187-199. google scholar
• Köken, Arif Hüdai. Nizamoğlu, Ahmet, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’in Kuruluşuna Kadar Osmanlı Sağlık Mevzuatına Genel Bir Bakış (1839-1922)”, Türkiye Klinikleri J Med Ethics 33/1 (2024): 23-37. google scholar
• Mitchell, A. M. Mitchell, T. J. “Streptococcus pneumoniae: virulence factors and variation”, Clinical Microbiology and Infection, 16/5 (2010): 411-418. google scholar
• Özbek, Erdal. Selahattin Atmaca, “Anaerop Bakteriler; İzolasyon, İdentifikasyon, Yeni Türlerin Oluşturduğu Hastalıklar” Turk Mikrobiyol Cemiy Derg 54/1 (2024): 1-14. google scholar
• Özgün, Cihan. “OsmanLı Devleti’nin Son Zamanlarında Bir İlletle Yüzleşmek: Devletin Resmi Tutumu Bağlamında Dâü'l-kelb (Kuduz Hastalığı)”, Tarih incelemeleri Dergisi, XXXII/2 (2017): 491-529. google scholar
• Qi, Weilin. Ma, Cheng. Yan, Yun. Huang, Jianbin. “Chirality manipulation of supramolecular self-assembly based on the host-guest chemistry of cyclodextrin”, Current Opinion in Colloid & Interface Science 56 (2021): 1-11. google scholar
• Smith, Kendall A. “Louis Pasteur, The Father Of Immunology?,” Frontiers in Immunology 3 (2012): 1-10. google scholar
• Subhi Edhem, Nevsal-i Baytarî, Dersaadet: Agop Matyosyan Matbaası, 1334. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri. “OsmanLı İmparatorluğu’nda Mikrobiyoloji Tarihçesi Üzerine Bir Deneme,” Mikrobiyoloji Bülteni 4/3 (1970): 159-175. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri. Osmanlı İmparatorluğunda Bakteriyoloji ve Viroloji. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1970. google scholar
• Vallery Radot, Rene. R.M.M Pasteur, Histoire d’un Savant Par Un Ignorant. Paris: J. Hetzel, 1883. google scholar
• Yıldırım, Nuran. "BakteriyoLojihane-i Şahane’de Veteriner Bakteriyoloji 1893-1901”, ed. Abdullah Özen, I. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu, 2006: 171-184. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “II. Abdülhamid’in Saltanat Yıllarında Tıp, Sağlık ve Sosyal Yardım”, Bezmialem Aktüel 21 (2018): 28-33. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Zoeros Paşa’nın Paris Dönüşü Takdim Ettiği Rapor”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 1 (1995): 91-97. google scholar
• Yıldırım, Nuran. Ertin, Hakan. “1893-1895 İstanbul Kolera Salgınında Avrupalı Uzmanlar ve Osmanlı Devleti’nde Sağlık Modernizasyonuna google scholar
• Katkıları,” Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi Özel Sayı (2020): 85-101. google scholar
• Yıldırım, Nuran. Özaltay, Bülent. “Sultan II. Abdülhamid’in Sağlığı ve Sağlık Hizmetleri”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed. Coşkun Yılmaz, (İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi, 2012): 123-146. google scholar
• Zoeros, Alexander. “Dâülkelb Ameliyâthânesi,” in Nevsal-i Âfiyet, C. 1, ed. Besim Ömer, İstanbul: Haz. Ahmet Zeki İzgöer, Sağlık Bilimleri Üniversitesi Tıp Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayını, 2020. google scholar
• Zoeros, Alexander. Daü'l-kelb Ameliyathanesi, Dersaadet: Tahir Bey’in 40 Numaralı Matbaası, 1317. google scholar