I. Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nde Sığır Vebasına Karşı Alınan Tedbirler Kapsamında Bir Risale: Sığır Vebası ve Hakkında İttihazı Lâzım Gelen Tedâbir

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 2, 422 - 451, 30.07.2025

Emrah Yılmaz

https://doi.org/10.26650/oba.1614772

Öz

Hayvan hastalıkları birçok devlet ve toplumda olduğu gibi Osmanlı Devleti’ni de erken modern dönemlerden itibaren menfi anlamda etkilemiş ve devlet bu tür hastalıkların görülme sıklığı, yerleri ve telef olan hayvan sayısına göre çeşitli tedbirler almak zorunda kalmıştır. Sığır vebası veya diğer bir ismiyle veba-yı bakarî hastalığı özellikle 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Anadolu coğrafyasında daha sık görülmeye başlanmış ve 1880’lerden sonra da yaygınlaşarak ciddi bir hayvan kaybına sebep olmuştur. Osmanlı Devleti, veba-yı bakarî ve diğer hastalıklar karşısında 1890’lardan itibaren birtakım yasal düzenlemelere girişmiş ve öncelikle hastalıkların yayılmasını engellenmek adına 1893 yılında Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatnamesi’ni yayımlamıştır. Devletin bu tür yasal düzenlemeler uygulamasına rağmen veba-yı bakarî hastalığı I. Dünya Savaşı’na kadar olan dönemde etkisini sürdürmeye devam etmiştir. Devlet, hastalığın öncelikle tanınması ve önlenmesi adına araştırma konumuzu teşkil eden Sığır Vebası ve Hakkında İttihazı Lazım Gelen Tedâbir isimli risaleyi R. 1331 [M. 1915/16] yılında yayımlamıştır. Umur-ı Baytariyye Müdüriyeti tarafından düzenlenen bu risalede hastalığın ne olduğu, sebepleri, hastalığa karşı alınacak önlemler ile aşı ve serum çalışmalarına değinilmiştir. İlgili dönemde üzerinde aşı uygulamaları yapılan sığırlar ve hasta hayvanların zengin bir görsel içerikle sunulduğu bu risale veba-yı bakarî hastalığına karşı devletin 20. yüzyılın başında savaş koşullarında dahi ne kadar etkin ve etkili önlemler almaya çalıştığını göstermektedir. Araştırmamız, bu önemli tarihi kaynağı kullanarak hastalığın Osmanlı’daki genel seyri ve alınan tedbirler hakkında açıklamalar yapıp bu önemli risale tanıtmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı , Veba-yı Bakarî , Salgın , Serum , Risale , Talimatname

A Treatise on the Measures Taken Against Cattle Plague in the Ottoman State During the First World War: Sığır Vebası ve Hakkında ittihazı Lâzım Gelen Tedâbir

Öz

As in many states and societies, animal diseases had a negative impact on the Ottoman Empire from the early modern period onwards, and the state had to take various measures according to the incidence of such diseases, their locations, and the number of animals that perished. Bovine plague, also known as cattle plague, began to be seen more frequently in Anatolia, especially in the last quarter of the 19th century, and became widespread after the 1880s, causing severe livestock losses. In the face of plague and other diseases, the Ottoman Empire started to enact several legal regulations in the 1890s. It issued the Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Talimatnamesi in 1893, primarily to prevent the spread of diseases. Despite the state's implementation of such legal regulations, the plague continued to impact until World War I. In order to recognize and prevent the disease, the state published the pamphlet titled Sığır Vebâsı ve Hakkında İttihazı Lazım Gelen Tedâbir [Cattle Plague and the Measures to be taken about it] in R. 1331 [M. 1915/16]. In this pamphlet prepared by the Directorate of Umur-ı Baytariyye, the disease, its causes, the measures to be taken against it, and vaccination and serum studies were mentioned. This pamphlet, in which the cattle and sick animals vaccinated in the relevant period are presented with rich visual content, shows how effective and efficient measures the state tried to take against the bovine plague disease even under war conditions at the beginning of the 20th century. Our research aims to introduce this important pamphlet by making explanations about the general course of the disease in the Ottoman Empire and the measures taken using this important historical source.

Anahtar Kelimeler

World War I , Cattle Plague , Epidemic , Serum , Treatise , Instruction

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı üsmanlı Arşivi [BüA] google scholar
• BÜA. Bâb-ı Ali Evrak Odası [BEO]. 1058/79337, 1 Şaban 1315 (26 Aralık 1897); 1209/90670, 26 Cemaziyelevvel 1316 (12 Ekim 1898). google scholar
• BüA. Cevdet Sıhhiye [C. SH]. 10/484, 29 Zilhicce 1255 (4 Mart 1840). google scholar
• BOA. Dâhiliye Mektubi Kalemi [DH. MKT]. 1598/7, 23 Cemaziyelevvel 1306 (25 Ocak 1889); 1598/99, 25 Cemaziyelahir 1306 (26 Şubat 1889); 1601/88, 4 Recep 1306 (6 Mart 1889); 1603/3, 7 Recep 1306 ( 9 Mart 1889); 1800/59, 7 Cemaziyelahir 1308 ( 18 Ocak 1891); 2050/117, 21 Recep 1310 ( 8 Şubat 1893); 2198/51; 26 Zilhicce 1316 (7 Mayıs 1899); 200/33, 20 Recep 1311 ( 27 Ocak 1894). google scholar
• Ahmed. Tuhfetü’l Baytariyye. Kastamonu Matbaası, H. 1306. google scholar
• Akagündüz, Ümüt. “Kolera Hastalığı ve II. Meşrutiyet Yıllarında Bu Hastalığa Karşı Toplumsal Bilinçlendirmeyi Arttırma Çabaları (1908 -1914).” Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 45 (2024), 95 - 114. google scholar
• Ak, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Veba-i Bakarî ( Sığır Vebası).” OTAM Ankara Üniversitesi OsmanlI Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 39 (2016): 215 - 240. google scholar
• Armaoğlu, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi ( 1914 - 1995). İstanbul: Kronik Yayınları, 2018. google scholar
• Ayalon, Yaron. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler Veba, Kıtlık ve Diğer Felaketler. Çeviren. Zeynep Rona. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020. google scholar
• Bekman, Muzaffer. Veteriner Tarihi, Ankara: Ankara Basım ve Cild Evi, 1940. google scholar
• Erk, Nihal. “Tarihte Önemli Sığır Vebası Salgınları ve 1920’ye Kadar Memleketimizdeki Durumu.” Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 10/3 - 4 (1963): 221 - 234. google scholar
• Genç, Özlem. “Kara Ölüm: 1348 Veba Salgını ve Ortaçağ Avrupa’sına Etkileri.” Tarih Okulu 10 (2011): 123 - 150. google scholar
• Güran, Tevfik. 19. yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998. google scholar
• Güran, Tevfik. Resmi İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2017. google scholar
• Kılıç, Orhan. Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar. Elazığ: Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2004. google scholar
• Kolera Hastalığında İttihazı Lâzım Gelen Tedâbir ve Etibbaya Rehber. Yayına hazırlayan Doktor Besim Ömer, Akil Muhtar. İstanbul: Arşak Garoyan Matbaası, 1327. google scholar
• Melikoğlu, Gölcü, Berfin ve Şule üsmanağaoğlu Sanal, “Mecmua-i Fünûn-i Baytariye: İnceleme ve Özetli Bibliyografya.” OsmanlI Bilimi Araştırmaları 14/1 (2012): 45 - 88. google scholar
• Mengirkaon, Sabri. “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbekir’de Veba-i Bakarî.” OsmanlIdan Günümüze Diyarbakır, ed. İbrahim Özcoşar, Ali Karakaş, Mustafa Öztürk, Ziya Polat içinde 295 - 320. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018. google scholar
• Özdemir, Hikmet. Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914 - 1918. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005. google scholar
• Özlü, Zeynel. “XIX. Yüzyıl Sonlarında üsmanlı Devleti’nde Hazırlanan İki Risale: Vebâ-yı Bakarî ve Zâtülcenb.” Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi 23 (2014): 99 - 114. google scholar
• Pekdoğan, Sibel. “Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi’nin Çeviri Eseri Risâle-i Frengi Üzerine Bir İnceleme.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 25/1 (2024), 137 - 174. google scholar
• Quirynen, Marc, Sayed Ahmad Manoetjer Siawasch, Jize Yu ve Richard J. Miron "Essential Principles for Blood Centrifugation,” Periodon-tology 2000, (2024): 1 - 9. google scholar
• Sarıyıldız, Gülden. Hicaz Karantina Teşkilatı ( 1865 - 1914). Ankara: TTK Yayınları, 1996. google scholar
• Sığır Vebâsı ve Hakkında İttihazı Lazım Gelen Tedâbir. Dersaadet: Ahmed İhsan ve Şürekâsı, R. 1331. google scholar
• Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türkî. İstanbul: Sahhaflar Kitap, 2008. google scholar
• Tan, Seda. “İstanbul ve Çevresinde Veba-yı Bakarî ( 1886 - 1891)" Belleten 87/310 (2023): 1021 - 1057. google scholar
• Temel, Mehmet. “Atatürk Dönemi Hayvancılık Politikası.” Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2010): 1 - 33. google scholar
• Temizer, Abidin. “The Independence Process of Bulgaria and the First Ambassador of the Ottoman Empire to Sofia, Mustafa Asım Bey.” Belleten, 85/304 (2021), 1073 - 1104. google scholar
• Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış. İstanbul: Devlet Basımevi, 1938. google scholar
• Troussart, E. Mikrob: Emraz-ı Sâriye ve Şarboniyenin Vesail-i Sirayeti ve Usul-i Telkihiyyesi. Mütercim Hüseyin Remzi, Hüseyin Hüsnü. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, H. 1304. google scholar
• Uçarol, Rifat. Siyasi Tarih 1789 - 1914. İstanbul: Der Yayınları, 2019. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 5: 1320 -1338. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985. google scholar
• Bitlis, 30 Ramazan 1307/7 Mayıs 1306, S. 191. google scholar
• Düstur, Birinci Tertip, C. VI, Ankara: Devlet Matbaası, 1939. google scholar
• Düstur, İkinci Tertip, C. VI, Dersaadet: Matbaa-i Amire, 1334. google scholar
• ikdam, 19 Şevval 1327/ 21 Teşrin-i Evvel 1325, S. 5432. google scholar
• ikdam, 23 Zilkade 1327/23 Teşrin-i Sani 1325, S. 5465. google scholar
• Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti istatistik Şubesi, 1325 Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistiği. Dersaadet, 1327. google scholar
• Takvim-i Vekayi, 6 Cemaziyelevvel 1309/26 Teşrin-i Sani 1307, S. 150. google scholar
• Takvim-i Vekayi, 16 Safer 1332/2 Kanun-ı Sani 1329, S. 1699. google scholar
• “Çarmelik." https://www.nisanyanyeradlari.com/?y=%C3%87armelik&ul=Hepsi&o=c&s=1&n=0 google scholar
• “Piroplazmoz,” Erişim, 16 Aralık 2024,https://www.balikesirdsyb.org.tr/yanikara-ve-piroplamoz/. google scholar
• “Rinderpest.” Britannica, Erişim 23 Aralık 2024, https://www.britannica.com/science/rinderpest google scholar