Founder of Modern Entomological Science in Turkey: Mehmed Süreyya Özek (1885-1969)

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 2, 298 - 332, 30.07.2025

Nurullah Kırkpınar

https://doi.org/10.26650/oba.1647266

Öz

Mehmed Süreyya Özek is a versatile scientist devoted to the study of natural sciences and agriculture. His various research trips took him as far as Central Europe. He worked at the Agricultural Institute in Paris, especially on ‘Coccidae’ at the Natural History Museums in Vienna and Berlin. His later life was shaped by his work as a professor of entomology at Halkalı Agricultural School and Forestry School. In 1924, he became Undersecretary of the Ministry of Agriculture, in 1927 State Counsellor and worked in the same ministry until his retirement in 1950. Özek reached an important position in three different areas of his life: In the academic field, he gave various lectures on forestry and agricultural entomology and trained many students. He won the affection of his students with his kind and impressive behaviour. He worked in different fields of practical entomology and was a pioneer of modern entomological science in Turkey. He left his mark on Turkish agriculture as the best expert on the locust fauna of Thrace. As a colleague of the German scientist Boher, he played an important role in the preparation of the first locust survey in Turkey in 1916 and 1917. He not only passed on his extensive knowledge of the Turkish insect world, but also answered many unanswered questions. He established friendship with the world's leading entomologists and transferred his knowledge to Turkey. Süreyya Özek has been an important figure and a pioneer in the progress of the new Turkey from the very beginning. This research is the first attempt to discuss the life, works and contributions to Turkish agriculture of Özek, who is considered the founder of entomology in Turkey. The article aims to reveal Özek’s contributions to Turkish agriculture by analysing his life in detail.

Anahtar Kelimeler

Ottoman , Republic , Turkey , History of Science , Agricultural Entomology , Biological Control , Plant Protection , Süreyya Özek

Türkiye’de Modern Entomoloji Biliminin Kurucusu: Mehmed Süreyya Özek (1885-1969)

Öz

Mehmed Süreyya Özek, kendisini doğa bilimleri ve tarım çalışmalarına adamış çok yönlü bir bilim insanıdır. Çeşitli araştırma gezileri onu Orta Avrupa’ya kadar götürmüştür. Paris’teki Tarım Enstitüsünde özellikle “Coccidae” üzerine Viyana ve Berlin’deki Doğa Tarihi müzelerinde çalışmıştır. Daha sonraki yaşamı, Halkalı Ziraat Mektebi ve sonrasında Orman Mektebinde entomoloji profesörü olarak gerçekleştirdiği çalışmalarla biçimlenmiştir. 1924 yılında Tarım Bakanlığı Müsteşarlığına atanmış, 1927 yılında Devlet Müşaviri olmuş ve 1950 yılında emekli olana kadar aynı bakanlıkta çalışmıştır. Özek, yaşamının üç farklı alanında önemli bir konuma ulaşmıştır: Akademik bir öğretim üyesi, araştırmacı ve devlet adamı olarak. Akademik alanda, ormancılık ve tarım entomolojisi konularında çeşitli dersler vermiş, pek çok öğrenci yetiştirmiştir. Nazik ve etkileyici tutumuyla öğrencilerinin sevgisini kazanmıştır. Araştırmacı olarak pratik entomolojinin farklı alanlarında görev almış, Türkiye’de modern entomoloji biliminin öncüsü olmuştur. Trakya çekirge faunası konusunda en iyi uzman olarak Türk tarımında iz bırakmıştır. Alman bilim insanı Boher’in çalışma arkadaşı olarak 1916 ve 1917 yıllarında Türkiye’de gerçekleştirilen ilk çekirge araştırmasının hazırlanmasında ve hayata geçirilmesinde önemli bir rol üstlenmiştir. Türk tarımına olan bağlılığı ve gerçekleştirdiği araştırmalarla yenilikler sunmuştur. Yalnızca Türk böcek dünyasına dair geniş bilgilerini aktarmakla kalmamış, aynı zamanda pek çok cevapsız sorunun yanıtını da vermiştir. Dünyanın önde gelen büyük entomologlarıyla dostluk bağı kurmuş ve bu yönde edindiği bilgi birikimini Türkiye’ye aktarmıştır. Türk ulusunu ve vatanını içtenlikle seven Özek, yeni Türkiye’nin ilerlemesinde en başından itibaren önemli figür ve öncü bir görev üstlenmiştir. Bu araştırma, Türkiye’de entomoloji biliminin kurucusu kabul edilen Özek’in yaşamı, eserleri ve Türk tarımına sağladığı katkıları ele alan ilk denemedir. Makale, Özek’in hayatını detaylı bir şekilde inceleyerek Türk tarımına yaptığı katkıları ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı , Cumhuriyet , Türkiye , Bilim Tarihi , Tarımsal Entomoloji , Biyolojik Mücadele , Bitki Koruma , Süreyya Özek

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul. google scholar
• BOA, BEO, 3655-274117. google scholar
• BOA, MF.MKT. 1214/67, 1 CemâziYel-evvel 1334/6 Mart 1916. google scholar
• BOA, MF.MKT. 1214/67, 29 Rebiül-âhir 1334/5 Mart 1916. google scholar
• BOA, MF.MKT. 1214-67, 9 Mart 1916. google scholar
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Ankara. google scholar
• BCA, 30.10.0.0.0/185.277.2, 06.08.1924. google scholar
• BCA, 30.18.1.2/20.39.15, 07.06.1931. google scholar
• BCA, 30.11.1.0/4.9.3, 19.03.1924. google scholar
• BCA, 30.10.00/229.539.02. google scholar
• BCA, 30.18.01.00/010.41.02. google scholar
• BCA, 30.10.01.01/011.47.08. google scholar
• BCA, 30.18.1.1/11.49.7, 19.10.1924. google scholar
• BCA, 30.18.1.1/12.63.20, 23.12.1924. google scholar
• BCA, 30.18.1.1/17.84.17, 17.01.1926. google scholar
• BCA, 30.18.1.1/25.51.1, 03.08.1927. google scholar
• BCA, 30.18.01.02/01.10.32. google scholar
• BCA, 30.18.01.02/24.81.02. google scholar
• BCA, 30.18.01.02/32.73.03. google scholar
• BCA, 30.18.01.02/40.76.03. google scholar
• BCA, 30.18.1.2/75.41.8, 18.05.1937. google scholar
• 1931 Birinci Ziraat Kongresi İhtisas Raporları. Ankara: Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, 1931. google scholar
• Bitki Hastalık ve Zararlıları ile Biyolojik Mücadele. Antalya: Antalya İl Tarım ve Orman Müdürlüğü Yayınları, 2022. google scholar
• SALT Araştırma ve Arşiv Koleksiyonu. Kart Kodu: AFMSBBDOC110. google scholar
• TürkiYe BüYük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC). Dönem 2, Cilt XI, Birleşim 28, (29 Aralık 1924). google scholar
• TBMM ZC. Dönem 2, Cilt 19, Birleşim 12, (21 Kasım 1925). google scholar
• Türkiye Ziraat Mühendisliği I. Teknik Kongresi (24-27 Kasım 1965). Ankara: TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Yayınları, 1965. google scholar
• Ahenk google scholar
• Akşam google scholar
• Altın Yurt google scholar
• Bitki Koruma Bülteni google scholar
• Böcü google scholar
• Cumhuriyet google scholar
• Hâkimiyeti Milliye google scholar
• Halhali Ziraat Mehteb-i Âlisi Mecmuası google scholar
• İktisadiyat Mecmuası google scholar
• Koruma google scholar
• T.C. Daniştay Kararlar Dergisi google scholar
• Tarim ve Köyişleri Dergisi google scholar
• Tarim ve Mühendislih google scholar
• Tarim, Orman ve Köyişleri Bahanliği Dergisi google scholar
• The New York Times google scholar
• Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmuasi google scholar
• Tomurcuk google scholar
• Türh Biyoloji Dergisi google scholar
• Ulus google scholar
• Yeni Adana google scholar
• Yeni Çiftçilik google scholar
• Ziraat Dergisi google scholar
• Ziraat Dünyasi. google scholar
• “Adana'da Zirai Vaziyet Bu Sene Çok İyidir”, Ahşam, 26 Şubat 1934. google scholar
• "Çekirge Kongresi”, Hahimiyet-i Milliye, 7 Ocak 1929. google scholar
• “Çekirge Kongresi”, Ahşam, 17 Ocak 1932. google scholar
• "Çekirge Kongresinde Murahhasımız”, Hakimiyet-i Milliye, 17 Ocak 1932. google scholar
• "Çekirge Mücadelesi”, İhtisadiyat Mecmuasi 2/40, (8 Rebiül-âhir 1335/1 Şubat 1917). google scholar
• "Çekirge Mütehassısı”, Cumhuriyet, 18 Temmuz 1931. google scholar
• "Çekirgelerin Madde-i Simya İstimaliyle İtlafı Usulleri”, Halhali Ziraat Mekteb-iÂlisi Mecmuası 6, (Zilkade 1336/Temmuz 1334): 405. google scholar
• "Hocamız Süreyya Özek”, Ziraat Dergisi 268, (Aralık 1965): 25. google scholar
• "Kim Kimdir: Süreyya Özek”, Böcü 1/1, (Mayıs 1964): 23. google scholar
• "Manisa Havalisinde Çekirge Mücadelesi”, Ahşam, 21 Ağustos 1931. google scholar
• "Memleketimizde Çekirge Mücadelesi”, Ahenh, 16 Mart 1916. google scholar
• "Murahhaslarımız Şam Çekirge Mücadele Kongresinden Şehrimize Döndüler”, Hahimiyet-i Milliye, 4 Şubat 1929. google scholar
• "Öğleden Sonra Meclis Müzakeratı”, Yeni Adana, 31 Aralık 1924. google scholar
• "Pamuk ve Portakal Hastalıklarıyla Mücadele”, Ahşam, 27 Mart 1939. google scholar
• "Remerkable Details from American Consul on Palestine Locurt Palgue”, The New York Times, 21 November 1915. google scholar
• "Ziraat Mekteb-i Âlisi haşerat dersi ve laboratuvarı muallimi Mehmed Süreyya Bey tarafından çekirgelerin suret-i itlafı hakkında tanzim ve ita kılınan rapor”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmuasi, (1331): 219-233. google scholar
• Acatay, Abdulgafur. "Türkiye'de Orman Entomolojisi ve Orman Koruması Tedrisatının Tarihçesi”, İstanbul Üniversitesi Orman Fahültesi Dergisi 7/2, (1957): 1-3. google scholar
• Alkan, Bekir. "Bitki Koruma Problemlerimize Kısa Bir Bakış”, Ziraat Dergisi 19/176-177, (Aralık-Ocak 1959): 54. google scholar
• Alkan, Bekir. "Türkiye'de Bitki Korumanın Tarihçesi, Organizasyonu ve Ekonomik Önemi Üzerine Kısa Bilgi”, Koruma 2/13, (Haziran 1961): 4. google scholar
• Balamir, Süleyman. Zararli Çehirgeler ve Mücadele Metodlari. Ankara: 1956. google scholar
• Boher. 1332-1333 Senelerinde Anadolu'da ve Suriye'de Çekirgelere Karşı icra Edilmiş Olan Mücadeleyi Mübeyyin Eserdir. Çev. Mehmed Süreyya, Dersaâdet: Matbaa-yı Osmaniyye, 1334. google scholar
• Çanakçıoğlu, Hasan. Orman Entomolojisi (Genel Bölüm). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1989. google scholar
• Çeşme, Volkan. “Halkalı Ziraat Mektebi”, İstanbul Üniversitesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: 2011. google scholar
• Çolak, Melek, “Atatürk Dönemi Türkiye'sinde Bir Macar Meteorolog: Aksakallı Havabakan Antal Rethly (Macar Kaynaklarına Göre”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 5/9, (Bahar 2009): 115-116. google scholar
• Düzgüneş, Zeliha. “Natural enemies of scale insect and their control in Turkey”, VIIth International Congress of Plant Protection, Paris: 21-25 September 1970. google scholar
• Erkılıç, L. ve Demirbaş, H. “Biological control of citrus insect pests in Turkey”, CABI Reviews, (2007): 1-6. google scholar
• Gökmen, Ertan, “Batı Anadolu'da Çekirge Felâketi (1850-1915)”, Belleten 74/269, (Nisan 2010): 128-134. google scholar
• Güran Tevfik. 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Eren Yayınları, 1998. google scholar
• Gürkan, Suzan. “Marmara Bölgesinde Şeftalilerde Zararlı Olan Dut Kabuklu Biti (Pseudaulacaspis pentagona Targ.)'nın Biyo-Ekolojisi Üzerinde Araştırmalar”, Bitki Koruma Bülteni 22/4, (Aralık 1982): 180. google scholar
• Kansu, Akif. “Biyolojik Mücadelenin Geçmişi ve Geleceği”, Türkiye I. Biyolojik Mücadele Kongresi Bildirileri 12-14 Şubat (Adana: 1986): 1-23. google scholar
• Kırkpınar, Nurullah. Türkiye'de Zirai Eğitimin Tarihçesi ve Kurumsallaşması (1923-1963). 1. Baskı, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2024. google scholar
• Kutluk, Halil. Türkiye Ormancılığı ile ilgili Tarihi Vesikalar 893-1330 (1487-1923). İstanbul: Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, 1948. google scholar
• Marchal, Paul. “Avrupa'da L'entomologie aplike”, Bülten de la Societe Nationale d’aclimation de France, 43, (Janvier 1896): 201-208, 345-348, 428-440. google scholar
• Annales des epiphyties: memoires et rapports presentes au Comite des epiphyties sur les travaux et Missions de 1912. C 1, Paris 1913. google scholar
• Mağden, Ragıp Ziya. Zirai Öğretimde 110 Yıl. Ankara: Türk Yüksek Ziraat Mühendisleri Birliği Neşriyatı, 1959. google scholar
• Mehmed Süreyya. “Çekirgeler Hakkında Konferans”, iktisadiyat Mecmuası 3, (29 Şubat 1331): 5-6. google scholar
• Mehmed Süreyya. “Çekirgeler”, iktisadiyat Mecmuası, (Şubat 1331): 5-6. google scholar
• Mehmed Süreyya. “Çekirgelerin Çinko Usulüyle İtlafları”, Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlisi Mecmuası 4, İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekası, Kanun-ı Sani 1334): 280. google scholar
• Mete, Mehlika. Cumhuriyet’in Ziraatçıları iyriboz Kardeşler. İstanbul: Ege Yayıncılık, 2023. google scholar
• Nizamoğlu, Ahmet. “Osmanlıdan Cumhuriyete Orman Mekteb-i Âlisi (1909-1934)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 25/2, (2024): 539. google scholar
• Öğün, Tuncay. Kafkas Cephesinin I. Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1999. google scholar
• Özek, Süreyya ve Hovasse, R. Les ennemis des pins aux Iles des Princes. İstanbul: Demy 8 Şirketi Mürettebiye Matbaası, 1931. google scholar
• Özek, Süreyya. “Biologi Usulleriyle Memleketimizde Yapılmış Mücadele Üzerine Bakış”, Böcü 1/4, (Ağustos 1964): 25-26. google scholar
• Özek, Süreyya. “Orman Mektebi Âlisine ve Bazı Hususlara Dair Hatıralarım”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken (1857-1957). Ankara: Türkiye Ormancılar Cemiyeti, 1957. google scholar
• Özek, Süreyya. “Ada Çamlarına Musallat Olan Böcekler”, Türk Biyoloji Dergisi 3/3, (1953): 133-146. google scholar
• Özek, Süreyya. “Biyolojik Mücadele Üzerindeki Görüşler”, Böcü 1/8, (Aralık 1964): 10. google scholar
• Özek, Süreyya. “Bizde Haşerat Bilgisinin Gelişmesine Bir Bakış -I”, Tomurcuk 2/18, (1953): 6-7. google scholar
• Özek, Süreyya. “Bizde Haşerat Bilgisinin Gelişmesine Bir Bakış -II”, Tomurcuk 2/19, (1953): 10. google scholar
• Özek, Süreyya. “Kaybettiğimiz Kıymetler”, Böcü, 1/2, (Haziran 1964): 26. google scholar
• Özek, Süreyya. “Memleketimiz Dışında Yapılan Biyolojik Mücadelelere Bir Bakış”, Böcü 1/7, (Kasım 1964): 5-6. google scholar
• Özek, Süreyya. “Memleketimizde Beyaz Portakal Böceği ile Mücadele”, Tomurcuk 1/9, (Eylül 1952): 10. google scholar
• Özek, Süreyya. “Memleketimizde Biyolojik Mücadele Üzerine Bir Bakış”, Böcü 1/5, (Eylül 1964): 28-29. google scholar
• Özek, Süreyya. “Memleketimizde Biyolojik Mücadele Üzerine Bir Bakış”, Böcü 1/6, (Ekim 1964): 5-6. google scholar
• Özer, Sevilay. Anadolu'da Görülen Çekirge istilaları ve Halk Üzerindeki Etkisi (1914-1945). 1. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2016. google scholar
• Özkan, Mümtaz ve Babaroğlu, Numan E. Süne ve Kımıl Araştırmaları 1, Ankara: Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2022. google scholar
• Saydam, Coşkun. “Türkiye'nin İlk Bitki Hekimi ve Ülkemizde Modern Bitki Korumanın Kurucusu”, Tarım, Orman ve Köyişleri Bakanlığı Dergisi 50, (Nisan 1990): 36. google scholar
• Schimitschek, E. “Staatsrat Profesör Süreyya Özek zum 75. Geburstag”, Journal of Pest Science 33/1, (Ocak 1960): 11. google scholar
• Sezen, Kemal. Pamuk Ziraatı. İstanbul: İktisat Vekaleti Yayınları, 1931. google scholar
• Tezcan, Serdar-Tezcan, Füsun. Özgeçmişleriyle Türkiye’den 650 Entomolog, Akarolog ve Nematoloh. İzmir: Türkiye Entomoloji Derneği Yayınları, 2012. google scholar
• Tunçer, Hüner. Kırk Yıllık Meslekdaşlarımız -Röportaj. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1958. google scholar
• Quataert, Donald. Anadolu'da OsmanlI Reformu ve Tarım (1876-1908), Çev. Nilay Özok Gündoğan-Azat Zana Gündoğan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür YaYınları, 2008. google scholar
• Uvarov, B. P. BatI Anadolu’da Fas Çekirgesi Üzerine Ökolojik İncelemeler. Çev. Sadrettin Erkılıç, Bursa: 1947. google scholar