Osmanlı’nın ilk jeoloji kitabı ve Osmanlı’da jeolojinin durumu hakkında öğrettikleri

Yıl 2010, Asuman Baytop Armağanı Cilt: 11 Sayı: 1-2, 119 - 158, 01.06.2010

Celal Şengör

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda yayımlanan ilk Türkçe jeoloji kitabı İlm-i
Tabakatü’l Arz (Istanbul, 1853) olup, bu kitap, Nérée Boubée’nin Geologie
Populaire à la Portée de Tout le Monde Appliquée à l’Agriculture et à l’Industrie (Paris 1833) adlı popüler nitelikteki eserinin Kahire’de yapılan
Arapça tercümesinden Türkçe’ye çevrilmiştir. Osmanlı devlet adamlarının bu
kitaba yazdıkları öygü dolu takrirler, Osmanlı yöneticileri ve entelektüellerinin
Avrupa’daki bilimsel gelişmelere büyük ilgi duyduklarını gösterdiği gibi,
Avrupa’da jeoloji konusundaki gelişmelerden habersiz olduklarına da işaret
etmektedir. Bu bildiri, Géologie Populaire’in Ali Fethi Efendi’nin Ali Fayid’in
Al-Aqwâl al-Murdiya fî ’ilm Bunyat al-Kura al-Ardiyya (Boulaque, 1842)
başlığını taşıyan Arapça tercümesinden yaptığı Türkçe çeviriyi incelemektedir.
Türkçe çevirinin Arapça ağırlıklı dili, onun Türk okur arasındaki popülaritesine
engel teşkil etmiş olmalıdır. Bu çeviri, aynı zamanda modern bilimin yalnızca
Avrupa dillerinden çeviriler ile değil, Arapça metinler üzerinden de Türkiye’ye
girdiğini göstermektedir. Diğer taraftan, esere, Sultan I. Abdülmecid’in iradesi
ile devlet matbaasında basılmasına izin verilmiş olmakla birlikte, basım
masraflarının mütercim tarafından karşılanmış olması, çeviri projesinin devlet in
değil, fakat kişisel girişimle gerçekleştiğine işaret eder.

Anahtar Kelimeler

Jeoloji, jeoloji tarihi, İlm-i Tabakatü’l Arz, Nérée Boubée, Mehmed Ali Fethi Efendi, Ahmed Fayid, Osmanlı’da doğa bilimleri

The first geology book published by the Ottomans and what it teaches on the state of geology in the Ottoman Empire

Öz

The first independent book in Turkish on geology published in the
Ottoman Empire was
İlm-i Tabakatü’l Arz (Istanbul, 1853). It was a translation
made from the Arabic of a popular book originally published in French in Paris
by Nérée Boubée under the title Geologie Populaire à la Portée de Tout le
Monde Appliquée à l’Agriculture et à l’Industrie (Paris 1833). The great
importance placed on this book by the Ottoman dignitaries, shows that although
there was an enthusiasm for Western science among the administrators and the
intelligentsia, they were unaware of the scientific developments in geology in
Europe. The present paper focuses on the Turkish translation of Géologie
Populaire made by Ali Fethi Efendi from Ali Fayid’s Arabic translation titled
Al-Aqwâl al-Murdiya fî ’ilm Bunyat al-Kura al-Ardiyya (Boulaque, 1842). An
analysis of the Turkish translation shows that all technical terms were borrowed
from the source text in Arabic. The artificially elaborate Ottoman constructions
in the text, not reflecting the simplicity and the elegance of the original, may
have been one obstacle in its increase of popularity among Turkish readers. This
translation is a particular case pointing out that the introduction of modern
sciences to Turkey did not only occur through direct translation from European
textbooks but through their popularized versions in Arabic translations as well.
Although printed at the imperial printing house with the permission of Sultan
Abdülmecid I, the printing expenses were covered by the translator himself, a
fact assessing the individualistic character of the translation project. 

Anahtar Kelimeler

Geology, history of geology, İlm-i Tabakatü’l Arz, Nérée Boubée, Mehmed Ali Fethi Efendi, Ahmed Fayid, Natural Sciences in the Ottoman Empire.

Kaynakça

• -