Kârhâneden baruthâneye Karaman Eyaleti’nde güherçile üretimi (18–19. yüzyıllarda)

Yıl 2011, Cilt: 13 Sayı: 1, 11 - 30, 01.12.2011

Yunus İnce

Öz

Güherçile; potasyum nitrat, kalsiyum nitrat ve sodyum nitratın genel
adıdır. İlk kez Eski Çin’de ve Hindistan’da göçebelerin göç hareketleri sırasında
yakmış oldukları ateş ile bulunmuştur. Taocu simyacılar; bilinemezci kozmik
felsefe ilkeleri çerçevesinde yapmış oldukları bazı deneyler neticesinde,
güherçilenin patlayıcı özelliğinin farkına varmışlardır. Eski Çin’de keşfedilen
güherçile, buradan da dünyaya yayılmıştır.
Osmanlı Devleti ihtiyaç duyduğu barutu topraktan elde ettiği güherçile ile
üretmiştir. Kükürt ve odun kömürü barutu oluşturan diğer bileşenlerdir.
Osmanlı Devleti barut üretirken %75 güherçile, %12,5 kükürt ve %12,5 odun
kömürü kullanmıştır. Devlet ihtiyaç duyduğu güherçileyi bazı gelir kaynaklarını
bu alana tahsis ederek karşılamıştır. Devletin başlıca barut üretim merkezleri
baruthânelerdir ve bunlardan da en önemlisi İstanbul Baruthânesidir. İstanbul
Baruthânesi ihtiyaç duyduğu güherçilenin büyük bir kısmını Karaman
Eyaleti’nden temin etmiştir. Nitroselüloz ve nitrogliserinin keşfi ile güherçile,
ateşli silahlardaki önemini kaybetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Barut, güherçile, Osmanlı Devleti, Karaman Eyaleti

From workshop to gunpowder mill: Saltpetre production in the province of Karaman in the 18th-19th centuries

Öz

Saltpetre is the general name given to potassium nitrate, calcium nitrate
and sodium nitrate. It was discovered in Ancient China and India by nomads
building fires in the course of their journeys. Taoist alchemists came to know
about saltpetre’s explosiveness through their experiments to comprehend the
universe within the concepts of agnostic cosmic philosophy. Discovered in the
far east, saltpetre use spread to all over the world. 

In the Ottoman Empire, saltpetre needed to produce gunpowder was
supplied from the saltpetre soil. Sulphur and charcoal were the other ingredients
of gunpowder. Ottoman gunpowder was composed of 75% of salpetre, 12.5 %
of sulphur, and 12.5 % charcoal. To procure the demanded saltpetre, the
Ottoman state alloted tenures in this field. The most important gunpowder mill
(baruthane) of the empire was the Zeytinburnu gunpowder mill in Istanbul,
which procured most of its saltpetre from the province of Karaman, in central
Anatolia. Following the discovery of nitro-cellulose and nitro-glycerine,
saltpetre lost its prominence as an explosive. 

Anahtar Kelimeler

Gunpowder, saltpetre, Ottoman State, Karaman Province

Kaynakça

• A- Arşiv Kaynakları I- Belge Tasnifleri a. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Muallim Cevdet Tasnifi Askeriye Kısmı Belgeleri (BOA. C.AS.) ; 1754, 1844, 3209; 3601; 3838; 3980; 4508; 5374; 7014; 7417; 7518; 9558; 13102; 14071; ; 19188; 19676; 20732; 20950; 20952; 21016; 23597; 24005; 24135; 24223; 26611; 28085; ; 36453; 38573; 39715; 41731; 43059; 43146; 44324; 45517; 48272; 50213; 50609; 51614; ; b. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Muallim Cevdet Tasnifi Darphane Kısmı Belgeleri (BOA. C.DRB.) c. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hatt-ı Hümayun Tasnifi Belgeleri (BOA. HAT.) 1265/48964-A
• II- Defter Tasnifleri a. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliyeden Müdevver Defter Tasnifi (BOA. MAD.) 3282, 5392, , 9850, 9970, 9976, 10029, 10064, 10077, 10110 b. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Defterleri (BOA. D.BŞM.) ; 7687.
• B- Yayınlanmış Arşiv Kaynakları Numaralı Mühimme Defteri (973/ 1565–1566) Özet ve İndeks, Başbakanlık Devlet Arşivleri
• Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Yay. Haz. Hacı Osman vd., Ankara Numaralı Mühimme Defteri, (972/1564–1565), “Özet-Transkripsiyon ve İndeks”, C.II, (Haz.
• Hacı Osman Yıldırım vd.), (Kısaltma: 6 Numaralı Mühimme Defteri), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995.
• Numaralı Mühimme Defteri (978- 979/1570–1572) “Özet-Transkripsiyon ve İndeks”,
• (Kısaltma: 12 Numaralı Mühimme Defteri), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1996.
• Numaralı Mühimme Defteri (1026–1027/1617–1618) “Özet-Transkripsiyon-İndeks ve Tıpkıbasım”, Haz. Hacı Osman Yıldırım vd., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
• Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000. C- Diğer Kaynaklar
• Acar, Ahmet, Mineroloji ve Petroğrafi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara 1974.
• Ágoston, Gábor, Barut, Top ve Tüfek Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, Çev. Tanju Akad, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.
• Crosby, Alfred W., Ateş Etmek, Tarihte Fırlatma Teknolojileri, Çev. Ayberk Görey, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
• Çelik, Muazzez -Necati Karakaya, Sistematik Mineroloji, Konya 1998.
• Çetik, Ali Rıza, İç Anadolu’nun Vejatasyonu ve Ekolojisi, Konya 1985.
• Çetin, Birol, Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700–1900, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Eralp, T.Nejat, Tarih Boyunca Türk Toplumu’nda Silah Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Kullanılan Silahlar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
• Erdoğan, Muzaffer, “Arşiv Vesikalarına Göre İstanbul Baruthâneleri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, II, İstanbul 1959, s. 115- 138.
• Georgius Agricola, De re Metallica, (Translated From The Latin Edition 1556: Herbert Clark
• Hoover-Lou Henry Hoover, Dover Publications, Newyork 1950.
• Gölen, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Günergun, Feza, 14–17.Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Anorganik İlâçlar, İstanbul 1996.
• Kâtib Çelebi, Kitâb-ı Cihânnümâ Tıpkıbasım, C. I, Haz. Fikret Sarıcaoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2009.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, “Tarihte Konya Güherçile Kârhânesi”, Egekon Gazetesi, S.534, 4 Nisan , s. 2. ___, Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, Fatih Yayınevi, II, İstanbul 1974.
• ___, Konya Tarihi, Enes Kitap Sarayı, Ankara 1997.
• Maslow, Abraham H. “A Theory of Human Motivation”, Motivation and Personality, Harper&Row Publisher, New York 1987, pp. 15–31.
• Önen, Ragıb, “Osmanlı Devri’nde Bor’da Barut Fabrikaları”, Türk Etnoğrafya Dergisi, S.5, Ankara 1962, s. 21- 23.
• Parry, Vernon J., “Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Harp Malzemesinin Kaynakları”, Çev.Salih Özbaran, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (Kısaltma: Harp Malzemesi) S.3, İstanbul 1972, s. 35- 46.
• S.J. von Ramocki, Geschicte der Explosivstoffe, Gerstenberg Verlag, Tarihsiz. Tez, Zeki, “Güherçileden Karabaruta”, Bilim Tarihi, 17, İstanbul 1993, s. 8–15.
• ___, Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi, (Kısaltma: Kimya Tarihi), Nobel Yayınları, Ankara 2000.
• Tızlak, Fahrettin “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu Madenleri”, Prof. Dr. Bayram Kodaman’a Armağan, Samsun 1993, s. 291-305.
• Üçok, A., “Küherçile ve Tarihsel Bir Bilgi”, Egekon Gazetesi , 3 Mayıs 1935, s. 3.